الف) آشنایی با منابع كتاب‌خانه‌ای
1. كتاب‌خانه
مركز نگهداری كتاب و در حكم آزمایشگاه همگانی است.
انواع كتاب‌خانه
1. كتاب‌خانه‌های همگانی: در سطح شهر یا منطقه به نگهداری كتاب و ارائه خدمات كتابداری می‌پردازند و اختصاص به طیف خاصی ندارد.معمولاً دارای مدیریت دولتی هستند.
2. كتاب‌خانه‌های شخصی: به افراد و اشخاص تعلق دارند و معمولاً كوچك و خدمات كتابداری در آنها صورت نمی‌پذیرد.
3. كتاب‌خانه‌های تخصصی: به مؤسسات فرهنگی و علمی اختصاص دارند و به وسیله خودشان اداره می‌شوند.
4. كتاب‌خانه مركزی: بزرگترین كتاب‌خانه دانشگاه.
5. كتاب‌خانه دانشكده: از كتاب‌خانه‌های اصلییا مركزی كوچك‌تر هستند.
6. كتاب‌خانه گروه: هر دانشكده چند رشته علمی دارد كه در قسمت‌های اداری هر گروه كتاب‌خانه‌ای كوچك هست.
قسمت‌های مهم كتاب‌خانه بزرگ
1. بخش مراجعات؛
الف) دریافت برگه‌های تقاضای كتاب و ارسال به بخش مخزن؛
ب) ثبت و ضبط كتاب‌هایی كه به امانت داده می‌شوند؛
ج) ثبت و ضبط كتاب‌هایی كه پس از مطالعه برگردانده می‌شوند؛
د) برگه دادن:كشوی مخصوص برای برگه‌های مشخصات كتاب:برگه مؤلف، برگه عنوان، برگه مصحح، برگه مترجم، برگه موضوع كتاب و برگه ناشر.نام هر كدام از اینها اگر در اول برگه بیاید به همان عنوان اختصاص می‌یابد.
2. تالار مخزن؛3. تالار مرجع؛4. تالار مجلات؛5. تالار نسخه‌های خطی؛6. بخش میكرو فیلم؛7. تالار مطالعه؛8. مركز پایان‌نامه‌ها.
2. طبقه‌بندی كتاب
دیوئی به ابتكار كتابدار بزرگ امریكایی، به نام ملویل دیوئی(1917 ـ 1837) پدید آمده و به نام‌های نظام اعشاری و نظام دهدهی نیز شهرت یافته و علامت اختصاری آن D.D.Cاست.
بر اساس این طبقه‌بندی، موضوعات و اطلاعات موجود در تمامی كتاب‌ها، به طور كلی به ده طبقه ده‌گانه تقسیم می‌شود و در مقابل هر طبقه، رقم یا رقم‌هایی به عنوان كد یا رمز آن طبقه قرار می‌گیرد. آن‌گاه هر طبقه خود مجدد به ده طبقه فرعی تقسیم می‌شود و این تقسیم‌بندی ده‌گانه می‌تواند ادامه یابد.بدین جهت، به آن دهدهی می‌گویند.در این طبقه‌بندی كد یا رمز عددی طبقه‌های فرعی‌تر با اعشار مشخص می‌شود كهبه‌آن نظام اعشار می‌گویند.
ده طبقه اصلی دیوئی و كد عددی آنها
99-0 : كلیات (كتاب‌شناسی‌ها، دایرةالمعارف‌ها، كتاب‌هایی كه اطلاعات متنوع دارند).
199-100: فلسفه (كتاب‌های مربوط به فلسفه نظری و روان‌شناسی و اخلاق)
299-200: دین (مربوط به كتاب مقدس مسیحیت و مذاهب دیگر)
399-300: علوم اجتماعی(مربوط به كتاب آمار و جامعه‌شناسی)
499-400: زبان (زبان‌شناسی و دستور زبان و زبان‌های مختلف)
599-500: علوم محض (ریاضیات، گیاه‌شناسی و شیمی)
699-600: تكنولوژی(ریاضیات، علوم پزشكی، كشاورزی و...)
799-700: هنر (موسیقی، مجسمه‌سازی و نقاشی)
899-800: ادبیات (موسیقی، شعر، نمایش‌نامه، مقاله‌های ادبی و...)
999-900: تاریخ (تاریخ اروپا، آسیا، سفرنامه‌ها)
پس هر طبقه به نه طبقه جزء و یك طبقه اضافی برای آثار عمومی تقسیم می‌شود كه روی هم ده طبقه می‌شود و در صورت ضرورت ادامه می‌یابد. مثلاً عدد 900 به طور كلی تاریخ و شامل تاریخ تمدن، لغت‌نامه‌ها و دایرةالمعارف‌های تاریخی و غیره است و نه طبقه جزء آن عبارتند از:
910: جغرافیا، سیاحت‌نامه‌ها و توصیف‌ها
920: زندگی‌نامه‌ها
930: تاریخ قدیم
940: تاریخ اروپا
950: تاریخ آسیا
960: تاریخ افریقا
970: تاریخ امریكای شمالی
980: تاریخ امریكای جنوبی
990: تاریخ قسمت‌های دیگر روی زمین
عدد مختص تاریخ آسیا،950 و تاریخ ایران،955 است و مسائل تاریخ مربوط به نقاط دیگر ایران در ذیل عدد 955 به صورت اعشار طبقه‌بندی می‌شود. 1/955 مربوط به تاریخ گیلان است و به همین ترتیب تا آخر.
2. طبقه‌بندی كنگره (L.C)
بر پایه كتاب‌های موجود در كتاب‌خانه كنگره امریكا، طرح‌ریزی و امكان گسترش روزافزون نشریات نیز در آن پیش‌بینیشده است. در طبقه‌بندی كنگره به جای اعداد و شماره‌بندی دیوئی از حروف الفبای لاتین استفاده می‌شود، و برای طبقات اصلی از حروف بزرگ لاتین و برای تقسیمات فرعی تركیبی از حروف كوچك و اعداد به كار می‌رود.
طبقات اصلی
A: آثار كلی، كلیات مجموعه آثار
B: فلسفه و مذهب (فلسفه با نشانه B-BJو مذهب با نشانهBXـ BLارائه می‌شود)
C: تاریخ، علوم كمكی
D: تاریخ عمومی و تاریخ دنیای قدیم
E-F: تاریخ امریكا
G: جغرافیا، مردم‌شناسی، فولكلور و غیره
H: علوم اجتماعی، اقتصادیات، جامعه‌شناسی
J: علوم سیاسی
K: حقوق
L: آموزش و پرورش
M: موسیقی
N: هنرهای زیبا
P: زبان و ادبیات
Q: علوم
R: پزشكی
S: كشاورزی
T: تكنولوژی
U: علوم نظامی
V: علوم دریانوردی
Z: كتاب‌شناسی و علوم كتابداری
تقسیمات فرعی با تركیبی از حروف و عدد تنظیم شده، مثلاً حرف pعلامت طبقه اصلی زبان و ادبیات و PKنشانه زبان و ادبیات هند و ایرانیو pk6201تا pk6599،مخصوص ادبیات فارسی است.
شعر فارسی با شماره pk6433-9 و تاریخ شعر فارسی با شماره pk6416-20مشخص شده است؛ این دو نظام طبقه‌بندی جنبه جهانی دارند و در حكم زبان قراردادی بین‌المللی هستند و در تمام كتاب‌خانه‌های جهان به كار می‌روند.
معمولاً كتاب‌خانه‌های بزرگ با روش كنگره (L.C) و كتاب‌خانه‌های كوچك با روش (D.D.C) طبقه‌بندیمی‌شوند.
3. آگاهی از منابع اطلاعاتیكتاب‌خانه‌ها
كار مرجع هر كوششی است كه جوینده براییافتن پاسخ به كار می‌بندد. با وجود گوناگونی پرسش‌ها و پرسشگر، سیر كار با مرجع یكی است و آن برگرداندن پرسش به زبانی است كه در منابع اطلاعاتی بازیافتنی باشد.
در یك كتاب‌خانه، دو عامل عمده در صدر قرار دارد: آگاهی بر وجود انواع منابع اطلاعاتی و آشنایی با شیوه بازیابی اطلاعات از آنها.اساساً بعضی از دانشمندان، قائل به دو نوع دانشند؛یكی آنكه مطلبی را بدانیم و دیگر اینكه بدانیم كجا درباره آن اطلاعاتی بیابیم؛(حری،1356، ص1) این امر ممكن نیست، جز با آگاهی از چگونگی كار با كتاب‌های مرجع ـ كتاب‌هایی كه نه برای مطالعه سرتاسری و تمام آن، بلكه برای پاسخ‌یابی از بخشی از مطالب آن ـ مورد استفاده قرار می‌گیرد. منابع اختصاصی مرجع، عمدتاً به دو گروه تقسیم می‌شود؛ منابع ردیف اول كه مستقیماً اطلاعات مورد نیاز جوینده را در اختیار می‌گذارند، نظیر واژه‌نامه‌ها (فرهنگ‌نامه‌ها) دانش‌نامه‌ها، سرگذشت‌نامه‌ها، منابع جغرافیایی و نشان‌نامه‌ها (راهنماها) و منابع ردیف دوم كه علاوه بر آنكه می‌توانند در مواردی خود مستقلاً رفع حاجت كنند، جوینده را به منابع دیگر كه اطلاعات دلخواه را در بر دارند راهنمایی می‌كنند، نظیر كتاب‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها، چكیده‌نامه‌ها و... . (همان، ص2) فرهنگ‌ها معمولاً به ارائه اطلاعاتی درباره واژه‌ها، عبارات و اصطلاحات زبان می‌پردازند كه یا عمومی‌اند یا اختصاصی. دایرةالمعارف‌ها، مجموعه‌ای از مقالات اطلاعاتی درباره موضوعات مختلف دانش بشری مانند سال‌نامه، ویژه‌نامه، دستورنامه‌ها، گاه‌نامه‌ها هستند و سعی می‌كنند اطلاعات را تازه و به روز نگه دارندو نشان‌نامه‌ها كه سیاهه‌ای از نام اشخاص یا سازمان‌هاست كه به صورت الفبایییا موضوعی تنظیم شده است.
البته منابع دیگری را می‌توان برشمرد كه آگاهی بر وجود و محتوای آنها در كار پژوهش بسیار مفید است، هر چند در كتاب‌شناسی مرجع منابع ردیف دوم به حساب می‌آیند كه عبارتند از:
یك ـ فهرست پایان‌نامه‌ها
در میان پایان‌نامه‌های دوره‌های تحصیلی، گه‌گاه تحقیقات ارزنده‌ایرا می‌توان یافت كه اطلاع از آنها از دوباره‌كاری‌ها جلوگیری می‌كند. پایان‌نامه‌ها به علت تعداد اندك نسخه‌های آنها و نیز مقررات خاص آموزشی، در كتاب‌خانهیا كتاب‌خانه‌هایی خاص نگهداری می‌شوند و كمتر كسی از وجود آنها آگاه است، اما منابعی وجود دارد كه سیاهه و فهرست آنها را آماده كرده‌اند و ممكن است محدود به دانشگاه یا رشته یا موضوعی خاص باشد.
دو ـ فهرست برگه‌ایكتاب
موجودی هر كتاب‌خانه روی برگه منعكس می‌شود. نظیر برگه‌های راهنما یا برگه‌های فهرست كتاب‌خانه‌ها.در این فهرست، اطلاعات مربوط به هر كتاب مستقلاً بر روییك برگه منعكس می‌گردد.
سه ـ فهرست مجلات (كاردكس)
كاردكس نشان‌دهنده مجلات و نشریات یك كتاب‌خانه و شماره‌های متفاوت از یك نشریه است.كاردكس ممكن است به صورت كتابی، برگه‌اییا برگهدان باشد. (حری،1356، ص58ـ 9)
4. دست‌یابی به منبع یك موضوع خا ص
هنگام جست‌وجو در برگهدان یك كتاب‌خانه برای دست‌یابی به موضوع مورد نظر، ابتدا باید به دنبال كلمه‌ای بگردیم كه مفهوم اخص آن موضوع را دربردارد، نه كلمه‌ای كه شامل آن موضوع و بسیاری دیگر از موضوعات مربوط به آن است. مثلاً اگر می‌خواهیم كتابیدرباره زنبور عسل پیدا كنیم، باید در حرف «ز» همین دو كلمه را جست‌وجو كنیم، برگه‌ای را با همین عنوان می‌بینیم و نشانه بازیابی آن برگه را یادداشت می‌كنیم و كتاب را در قفسه و ردیف آن می‌یابیم.اگر پیدا نشد، به كمك برگه ارجاع: «نگاه كنید به» یا «نیز نگاه كنید»، می‌توان درباره بند پایان، حشرات و راسته نازك‌بالان نیز مطالبی درباره زنبور عسل یافت.
گاهی باید از طریق نرم‌افزارهایكتاب‌خانه‌ای به موضوع دست یافت.در این صورت، ابتدا به راهنمای استفاده از این نرم‌افزارها مراجعه می‌كنیم.در غیر این صورت با پرس‌وجو و آموزش اولیه از چگونگی كار با آنها آشنا می‌شویم.
5. منابع مرجع
هر پژوهنده‌ای براییافتن پاسخ به پرسش‌های خود، ناگزیر از پرس‌وجو از یك متخصص و سپس جست‌وجوی پاسخ در یك كتاب مرجع است. هر متخصصیهم، همه چیز را در ذهن خود ندارد و هر كتابی را هم نمی‌توان به عنوان كتاب مرجع برگزید.
تعریف كتاب مرجع
یك كتاب مرجع باید پاسخ پرسش‌های بسیاری را داشته باشد و در هر مورد، پاسخ مناسب را در جای خود و در درون ساختاری منظم پیش چشم ما بیاورد. كتابی است كه مطالب آن با حدس و گمان و خیال و احتمال به ذهن نیامده و آنچه در اختیار ما می‌گذارد، حاصل جست‌وجو و مطالعه و دقت و رسیدن به یقین و مقبول اهل فن است. این كتاب اطلاعات اصلی و بنیادی و تأیید شده را به صورتی فشرده و جامع در اختیار خواننده می‌گذارد و به گونه‌ایتنظیم و تدوین می‌شود كه هر مطلب را با ترتیب و تنظیم خاص بتوان در آن یافت. مثلاً دایرةالمعارف‌ها و واژه‌نامه‌‌های الفبایی و مرجع‌های تاریخی به ترتیب سال وقوع است.
معمولاً در كتاب‌خانه‌ها، كتاب‌های مرجع را در یك بخش جداگانه و در دیدرس و دسترس می‌گذارند، چون مرجع‌ها مورد مراجعه مكرر و همگانی است و به امانت داده نمی‌شود و تنها در داخل كتاب‌خانه می‌توان از آن استفاده كرد. (انوار،1384، ص40 ـ 36)
1.اعتبار منابع مرجع
معیارهای كلیدر ارزیابی منابع مرجع، عبارتند از:
1. اعتبار پدیدآورنده: یعنی صلاحیت علمی و تخصصی و تجربه نویسنده یا نویسندگان و همه كسانی كه در تألیف و تدوین آن مرجع شركت داشته‌اند و توجه به آثار دیگر نویسندگان اثر، كه با كتاب مرجع و استنادات اثر همسو باشند.
2. اعتبار ناشر: مؤسسه‌هایی هستند كه به نشر آثار معتبر و با ارزش شهرت دارند و البته این امر نتیجه تبلیغ بازرگانی نیست. ناشران معتبر معمولاً روی كتاب‌هایی سرمایه‌گذاری می‌كنند كه نویسندگان آنها شهرت و اعتبار داشته باشند.
3. تازه بودن اطلاعات و روزآمد بودن آن: تازگی معلومات مندرج در یك مرجع به خصوص در مراجع مربوط به علوم و فنون بسیار اهمیت دارد.برعكس شرح حال زندگی گذشتگان، در علوم و فنون و صنایع، هر روز نكته‌ای تازه كشف می‌شود و گاه قانونی علمی كه چند قرن مقبولیت داشته از اعتبار می‌افتد.پس تازگیمأخذبسیار حائز اهمیت است، چون ارائه دانش و معرفت آدمی، هر روز با سرعت در حال حركت و موضوع‌های جدید مطرح می‌شود و نظریه‌های تازه ارائه می‌شود و تغییرات سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی جدیدی رخ می‌دهد و مشاهیر جدیدی ظهور می‌یابند.
4. زبان و شیوه نگارش: نویسندگان مرجع باید هشیار باشند كه تعبیرات و واژگانی كه به كار می‌برند، برای مراجعه‌كنندگان قابل فهم و مناسب با ذخیره ذهنی آنها از واژگان زبان باشد.مثلاً مرجعی كه ویژه كودكان و نوجوانان است، نباید وسیع‌تر از واژگان دبستان و دوره راهنمایی باشد. اگر از كلمات اختصاری، نمایه‌ها و فهرست‌ها استفاده می‌كنیم، باید دید آیا مخاطبان سنی می‌توانند از آن بهره‌برداری كنند.
5. تنظیم منطقی و دامنه و گستره كتاب مرجع: مرجع یعنی اینكه مطالب گوناگون آن طوری كنار هم چیده شده باشد كه به آسانی قابل دسترسی باشد. به ترتیب حروف الفبایا بر حسب زمان وقوع و مانند آن حدود، دامنه و گستره كتاب مرجع روشن و پاسخ‌گوی سؤالات مراجعه‌كنندگان باشد.
6. شكل ظاهری: در انتخاب یك كتاب مرجع، پس از توجه به محتوا، نظم علمی و منطقی و نگارش آن،شكل ظاهری كتاب نیز مهم است. كتابی كه مكرر استفاده می‌شود، باید از نظر چاپ و حروف‌چینی، كاغذ، صحافی و جلد و تصاویر و نمودار، عرضه‌ای مناسب داشته باشد.
7. كتاب مرجع باید به گونه‌ای تنظیم و مرتب شده باشد كه كتابدار و مراجعه‌كننده به راحتی بتوانند از آن استفاده كنند و دارای نمایه‌های كمكی باشد و در متن از «نگاه كنید به» و «نیز نگاه كنید به» كمك گرفته، و عنوان‌های مندرج در آن قابل استفاده باشد.
2. انواع منابع مرجع
كتاب‌های مرجع اصلییا دست اول كه منبع تقسیم اطلاعات است و پژوهنده پاسخ خود را مستقیماً از آنها می‌گیرد و گروه دوم، كتاب‌های مرجع دست دوم یا هدایت‌كننده است كه مانند یك پل، جوینده را به مرجع دیگر می‌رساند. (همان، ص44 ـ 42)
|
گروه‌بندي مرجع
|
|
كتاب‌هاي مرجع
|
|
منابع غير كتابي و مواد ديداري و شنيداري
(هرگونه طرح، نقاشي و نمودارهاي رنگي، نقشه‌ها، فيلم متحرك، نوار ويدئو، اسلايد، نوار ضبط صوت، ميكروفيلم و فيلم استريپ)
|
|
مراجع دست اول
|
|
مراجع دست دوم
|
|
1. واژه‌نامه‌ها
2. دايرةالمعارف‌ها (عمومي و تخصصي)
3. سال‌نامه‌ها (مرور تحولات جهان در يك سال)
4. دست‌نامه‌ها (كتاب دستي)، دستورنامه‌ها، راهنماها (اطلاعات مربوط به يك رشته يا فن)
5. سرگذشت‌نامه‌ها (زندگي‌نامه‌ها)
6. منابع جغرافيايي (اطلاعات مفيد درباره اوضاع طبيعي، سياسي و اقتصادي كشورها)
|
|
1. كتاب‌شناسي‌ها (كتاب‌شناسي تجاري، موضوعي، عمومي، كتاب‌شناسي مجله‌ها و روزنامه‌ها)
2. فهرست‌ها (عمومي، خاص، فهرست مشترك (نام كتاب‌خانه‌اي كه كتاب در آن است)
3. مقاله‌نامه‌ها (مقاله‌هاي سودمند در مجله‌هاي علمي ـ پژوهشي)
4. چكيده‌ها (فشرده‌اي از مطالب اصلي و مهم يك نوشته)
5. نمايه‌ها (سياهه الفبايي نام‌ها، واژه‌ها، موضوعات يك يا چند كتاب و نشريه)
6. منابع مرجع ديگر
|
|
واژه‌نامه‌هاي زبان
واژه‌نامه‌هاي عمومي زبان
واژه‌نامه‌هاي تخصصي زبان
واژه‌نامه‌هاي گويش‌ها
واژه‌نامه‌هاي زبان عوام
واژه‌نامه‌هاي تاريخي زبان
كتاب‌هاي امثال و حكم
واژه‌نامه‌هاي تخصصي و موضوعي
|
اساساً مرجع به هر گونه كتاب، نوشته و حتی مكانی می‌گویند كه پژوهشگر در انجام تحقیق به آنها مراجعه می‌كند. در مفهوم دقیق‌تر، مرجع به كتاب‌هایی گفته می‌شود كه در آنها موضوعات اصلی و ضروری دانش بشری به شیوه‌ای خاص فراهم آمده باشد. اصولاً هر گنجینه‌ای كلیدی دارد؛ كلید گنجینه‌های دانش بشری«كتاب‌های مرجع» هستند.
هرگونه كتاب، نشریه، نوشته‌ای معتبر كه پژوهشگری آنها را مطالعه و از مطالب آنها بهره‌برداریكند، «مرجع و مأخذ» نامیده می‌شود. این مفهوم عام مرجع است، اما مرجع در مفهوم خاص آن به كتاب‌های معینی گفته می‌شود كه دربردارنده موضوعات كلیدی شاخه‌های دانش بشرند و به شیوه‌ای تألیف و تدوین می‌یابند كه به آسانی می‌توان موضوعات و نكته‌های مورد نظر را در آنها یافت.
ویژگی این كتاب‌ها: هر پژوهشگر از بخش خاصی از آنها سود می‌برد و هیچ وقت از آغاز تا پایان را مطالعه نمی‌كند. با توجه به گستردگی دانش بشری، كتاب‌های مرجع بسیار هستند و معرفی اهم آنها در هر شاخه از دانش‌های بشری می‌تواند موضوع كتابیپرحجم قرار گیرد.
كتاب‌های مرجعی كه یك دانشجوی ادب فارسی می‌تواند به آنها مراجعه كند عبارتند از:
1. فرهنگ‌ها؛
2. دایرةالمعارف‌ها؛
3. كتاب‌شناسی‌ها و فهرست مقالات؛
4. تذكره‌ها؛
5. تاریخ ادبیات‌ها؛
6. منابع خاص اسلامی؛
7. منابع ویژه تصوف و عرفان؛
8. مجموعه‌های نقد ادبی؛
9. مجله‌ها و نشریات علمی و دانشگاهی. (یوسفی،1375، ص95 ـ 90)
اول) فرهنگ‌نامه‌ها:كتاب‌هاییاست كه در آنها درباره واژه‌هاییك زبان، شرح و توضیح داده می‌شود. اسامی دیگر آن، لغت‌نامه، واژه‌نامه و كتاب لغت است.در واقع، از عمومی‌ترین انواع كتاب‌های مرجع است. انواع فرهنگ‌ها:
1. فرهنگ‌های عمومی:كلیدواژه‌های رایج در یك زبان را شرح و تفسیر می‌كند. مانند فرهنگ فارسی معین، لغت‌نامه دهخدا؛
2. فرهنگ‌های اختصاصی: به جمع‌آوری، تدوین و شرح واژه‌ها و اصطلاحات خاص و معینی می‌پردازند كه به یك موضوع از شاخه‌های دانش بشر مربوط می‌شود و مخاطبان آن گروهی خاص هستند؛ مانند فرهنگ اصطلاحات عرفانییا فرهنگ لغت مثنوی معنوی.
همچنین فرهنگ‌ها به یك زبانه و دو زبانه تقسیم می‌شود؛یك زبانه مثل فارسی به فارسییا انگلیسی به انگلیسی و دو زبانه مانند: عربی به فارسی، انگلیسی به فارسی و برعكس.
شیوه استفاده
1. فرهنگ‌ها بر اساس ترتیب الفبایی از دو منظر، هم ترتیب حروف و هم در بین كلماتی كه در هر حرف بررسی می‌شود، معمولاً ترتیب الفبایی دارند.
2. فرهنگ‌های عربی بیشتر بر اساس ترتیب الفبایی ریشه سه حرفی كلمه است، نه خود كلمه. اضرب، ضارب و مضروب را در حرف «ض» باید جست‌وجوكرد.
3. فرهنگ‌های بزرگ به چند جلد تقسیم می‌شوند.باید بدانیم بر اساس حروف الفبا به كدام جلد مراجعه كنیم.
4. نكته قابل توجه، مراجعه به «لغت‌های راهنما و توجه به خواص آنهاست».لغت‌های راهنما به واژه‌هایی گفته می‌شود كه بالای هر صفحه از فرهنگ قرار می‌گیرند.این كلمات نشان‌دهنده اولین و آخرین كلمه ثبت شده در آن صفحه است و ترتیب الفبایی داخلی را نیز دو كلمه دانش و داننده،ـ چهارمین حرف كلمه موجود در صفحه از «ش» تا «ن»ـ نشان می‌دهد.بنابراین، كلمات دانا و داشته و داور و دایه در این صفحه نیست.
5. توجه به نشانه‌های اختصاری و آشنایی با مفاهیم آنها نیز مهم است. معمولاً به كمك نشانه‌های اختصاری، جنبه‌های فنی و گوناگون یك واژه توضیح داده می‌شود. این نشانه‌ها در ابتدای فرهنگ‌ها می‌آیند و معانی هر یك توضیح داده می‌شود:
نشانه اختصاری مفهوم
اِمص اسم مصدر
پز پزشكی
حامص حاصل مصدر
حد حدیث
حر حرف
معرّفی برخی از فرهنگ‌هاییك زبانه و دو زبانه:
1. فرهنگ‌های فارسی به فارسی
1. فرهنگ جهانگیری، میر جمال‌الدین حسین بن فخرالدین انجویشیرازی؛
2. برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی متخلص به «برهان»؛
3. غیاث اللغات، غیاث‌الدین بن جلال‌الدین رامپوری؛
4. آنندراج، محمد پادشاه متخلص به شادمنشی مهاراجه آنندراج است؛
5. فرهنگ نفیسییا ناظم الاطباء، دكتر علی خان نفیسی؛
6. لغت‌نامه دهخدا؛
7. فرهنگ فارسی معین؛
8. لغت‌نامه فارسی.
2. فرهنگ عربی به عربی
1. لسان العرب، جمال‌الدین محمد بن مكرم مشهور به ابن منظور افریقی است؛
2. قاموس المحیط یا قاموس فیروزآبادی، ابوطاهر مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی؛
3. تاج العروس، ابوالفیض محمد بن محمد مشهور به سید مرتضی حسینی زبیدی؛
4. المنجد (لویس معلوف یسوعی)؛
5. المنجد الطلاب؛
6. الرّائد.
3. فرهنگ‌های عربی به فارسی
1. البُلغة المترجم فی اللّغه؛
2. كنزل اللّغات؛
3. منتهی الأَرَب فی لغة العرب، عبدالرحیم بن عبدالكریم صفیپوری شیرازی؛
4. فرهنگ جدید عربی به فارسی؛
5. فرهنگ عربی به فارسی لاروس؛
6. ترجمة الرّائد.
4. فرهنگ‌های انگلیسی به فارسی
1. فرهنگ انگلیسی به فارسی حییم؛
2. فرهنگ دانشگاهی انگلیسی ـ فارسی آریانپور كاشانی؛
3. فرهنگ معاصر.
معرفی برخی از فرهنگ‌های اختصاصی:
1. فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛
2. فرهنگ معارف اسلامی؛
3. فرهنگ اصطلاحات نجومی؛
4. فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی؛
5. فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی؛
6. فرهنگ علوم عقلی؛
7. فرهنگ علوم نقلی؛
8. فرهنگ لغات ادبی؛
9. فرهنگ لغات عامیانه؛
10. حافظ و موسیقی؛
11. فرهنگ سخنوران؛
12. فرهنگ اشعار حافظ؛
13. فرهنگ واژه‌نمای حافظ؛
14. فرهنگ عوام؛
15. فرهنگ اصطلاحات روزنامه‌نگاری؛
16. فرهنگ اساطیر؛
17. فرهنگ بلاغی و ادبی؛
18. فرهنگ تلمیحات؛
19. فرهنگ‌نامه‌های شاهنامه؛
20. فرهنگ آثار عطار نیشابوری(یوسفی،1375، ص112 ـ 110)
دوم) دایرةالمعارف‌ها:دایرةالمعارف، اسم مركب عربی است و آن را كتابی مشتمل بر مجموعه‌ای از معارف بشری، فرهنگ و علوم تعریف كرده‌اند. به عبارت دیگر، خلاصه‌ای قابل فهم از رشته‌های مختلف دانش است. دایرةالمعارف برگزیده‌ای از اطلاعات و آگاهی دقیق، موثق و روزآمد در همه رشته‌های معارف بشرییا رشته‌ای خاص است كه بر پایه دانش و رشته‌های مختلف گردآوری و سپس بر حسب نظامی خاص (بیشتر الفبایییا موضوعی) مرتب شده است. (قرشی، تاریخچه دایرةالمعارف‌‌نگاری در جهان، كیهان فرهنگی، سال سیزدهم، خرداد و تیر 1375، ص24)
امروزه معمولاً این تصور از دایرةالمعارف وجود دارد كه كتابی چندین و چند جلدی و حاوی دانش بشریاست كه با تعدادی نقشه و تصویر مزین شده و نمایه‌ای دقیق و تعدادی تصویر و صورتی از اختصارات به همراه دارد. این دایرةالمعارف‌ها حاصل زحمات گروهیاز نویسندگان است كه ویراستارانی كاركشته، مقالات آن را تدوین كرده‌اند. دایرةالمعارف آیینه رشد و توسعه علوم و تفكر در جامعه است و در بخش مرجع كتاب‌خانه‌ها، هیچ یك از كتاب‌های مرجع به اندازه دایرةالمعارف كاربرد ندارد.
1. انواع دایرةالمعارف
از نظر گستره می‌توان آن را به دو دسته تقسیم كرد:
الف.دایرةالمعارف‌های مفصل كه به صورت مجموعه‌ای چند جلدی منتشر می‌شوند و می‌كوشند تا حد امكان تمام موضوعاتی را كه زمینه كارشان است، در بر بگیرند. مانند دایرةالمعارف بریتانیكا یا دایرةالمعارف علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی؛
ب.دایرةالمعارف‌های مختصر كه عموماً در یك یا دو جلد منتشر می‌شوند، مانند دایرةالمعارف فارسی كه برای پاسخ‌گویی به سؤال طراحی شده است.
از نظر شمول، دایرةالمعارف‌ها به عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند. در دایرةالمعارف‌هایعمومی سعی شده كه در هر زمینه یا موضوع دانش بشری، اطلاعاتی كوتاه در اختیار مراجعه‌كننده قرار بگیرد. و دایرةالمعارف اختصاصی، پاسخ‌گوی نیاز متخصصان است و مقالات آن بسیار تخصصی و عمیق و گاهی موضوعیاست، مانند دایرةالمعارف فلسفه و گاهی هم از نظر جغرافیایی، محدود به سرزمین یا منطقه خاص است، مانند ایرانشهر كه مطالب آن به محدوده جغرافیایی ایران تعلق دارد، اما از نظر سطح با توجه به سن مراجعه‌كنندگان به چند گروه تقسیم می‌شود، مانند دایرةالمعارف كودكان، دایرةالمعارف مدارس برای دانش‌آموزان و دایرةالمعارف بزرگسالان.
از نظر هدف هم چند دسته‌اند:
یك. آنهایی كه براییافتن پاسخ فوری، سریع، ساده و دم‌دستی به كار می‌روند و به سؤالات: كی؟ كجا؟ چه كسی؟ چطور؟ جواب می‌دهند؛
دو. آنهایی كه براییافتن پاسخ تخصصی به كار می‌روند و عمق بیشتری دارند مثل دایرةالمعارف بزرگ علوم اجتماعی؛
سه. دایرةالمعارف‌هایی كه اطلاعات آن هم به درد متخصص و هم به كار دانشجویان می‌آید، مثل دایرةالمعارف ایرانشهر و از نظر نظم نیز گاهی الفبایی و گاهی رده‌ای و گاهی موضوعی است. امروزه حتیدایرةالمعارف‌های تخصصی‌نیز الفبایی‌اند. (مرادی،1379، ص118 ـ 116)
1-1 دایرةالمعارف‌های اسلامی
دایرةالمعارف‌نویسی در جهان اسلام از قرن سوم هجری شروع شد و اولین بار بیشتر موضوعی و غیر الفبایی بوده و طبیعی است كه به مهم‌ترین زبان علمی حوزه تمدن اسلامی در آن ایام یعنیعربی نوشته شده است. البته گفتنیاست، مهم‌ترین دایرةالمعارف‌های اسلامی فارسی،یعنی«درةالتاج» قطب‌الدین شیرازی و «نفایس الفنون» محمد بن محمود آملی نیز در اواخر قرن هفتم هجری و اوایل قرن هشتم هجری قمری تدوین شده‌اند. بعضی از دایرةالمعارف‌های اسلامی كه در اوایل نوشته شده‌اند، ساختار الفبایی نداشته و در عنوان آنها كلمه «دایرةالمعارف» وجود ندارد، اما به دسته‌بندی علوم پرداخته‌اند و نویسندگان آنها عبارتند از: خلیل بن احمد فراهیدی(متوفای170 ق) كه علوم بشری را به چهار دسته تقسیم كرده است. جابر بن حیان (متوفای200 ق) در رساله الحدود كه پیش از سال 150 ق تألیف شده، قدیمی‌ترین نوشته موجود به زبان عربی در این زمینه است. فارابی در «احصاء العلوم و التعریف با غراضها» و نیز در «مراتب العلوم»، در ترتیب و تقسیم‌بندی علوم از دیگران سبقت جسته و طرح آغازین را برای ایجاد دایرةالمعارف‌ها بنا نهاده است. رساله اخوان الصفا (نیمه دوم قرن چهارم) به وسیله یك گروه سری، مفاتیح العلوم خوارزمی(387 ق) شفاء ابن سینا (429 ق) حدائق الانوار فی حقایق الاسرار، فخری رازی(606 ق)، «درةالتاج» قطب‌الدین شیرازی(710 ق) و «نفایس الفنون» محمد بن محمود آملی(تألیف در 742 ق) «مفتاح السعادةو مصباح السیادة» طاش كبری‌زاده از جمله دایرةالمعارف‌هایی هستند كه بعد از «احصاء العلوم»تألیف شده‌اند. (مرتضی دهقان، نگاهی كوتاه به سیر دانش‌نامه در جهان اسلام، كیهان فرهنگی، سال 13 (خرداد و تیر 1375)، ص41) (سلطانی،1379، ص146)
تعبیر «دایرةالمعارف» و بعد موسوعه نخست در نیمه سده نوزدهم میلادی در جهان اسلام متداول شد. تعبیر نخست را «المعلم بطرس بستانی(1919 ـ 1883 م.) صاحب دایرةالمعارف برجسته امروزین در زبان عربی و جهان اسلام، در نیمه دهه 1870 م. یاد كرد و تعبیر دوم،یعنی موسوعه را كه همان معنایدایرةالمعارف را دارد، اولین بار «احمد زكی پاشا» ادیب مشهور مصری در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در «موسوعات العلوم العربیه» به كار برد. دایرةالمعارف «بُطرُس بستانی» نخستین دایرةالمعارفی است كه در جهان اسلام به روش جدید نوشته شد.متأسفانه این دایرةالمعارف كه عنوان كامل آن «دایرةالمعارف قاموس عام لكن فن و مطلب» نام دارد تا مدخل عثمانیه، نوشته و سپس متوقف شد. (مرتضی اسعدی، دایرةالمعارف‌های شرق اسلامی، كیهان فرهنگی، سال سیزدهم (خرداد و تیر 1375)، ص34)
گام بعدی دایرةالمعارف را محمد فرید وجدی(1373 ـ 1295 ق) با تدوین «دائرةالمعارف القرن العشرین»، در ده جلد برداشت كه از صبغه دینی بیشتری برخوردار است.
ملاك سنجش دایرةالمعارف‌ها عبارتند از:هدف نگارش، سازمان نظم، ارجاعات، وسعت و كیفیت مطالب، سبك نگارش، كتاب‌شناسی‌ها، ویراستاری و شكل فیزیكی آنها.
مهم‌ترین دایرةالمعارف‌های اسلامی
1. دانش‌نامه ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، 1354 ش؛
2. دانش‌نامه جهان اسلام، زیر نظر احمد طاهری عراقی، مصطفی میرسلیم، نصرالله پورجوادی، 1369 ش؛
3. دایرةالمعارف اسلامی ایران، صاحب جواهر، عبدالعزیز، 1331 ش؛
4. دایرةالمعارف الاسلامیه الشیعیه، امین حسین، 1393 ق؛
5. دایرةالمعارف الشیعیه العامه، محمدحسین اعلمی، 1372 ش؛
6. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر كاظم موسوی بجنوردی، 1367 ش؛
7. فرهنگ معارف اسلامی(شامل اصطلاحات مربوط به علوم فلسفه، منطق و فقه ...)، جعفر سجادی، 1366 ش؛
8. معارف و معاریف، مصطفی حسینی دشتی، 1369 ش؛
9. الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه، فاطمه محجوب، 1413 ق.
آشنایی با منابع اطلاعاتی
اساساً منابع اطلاعاتی به دو دسته مهم تقسیم می‌شوند:
1. منابع اطلاعاتی دست اول: منظور یافته‌ها و اطلاعاتی هستند كه پژوهشگر در پایان پژوهش و تحقیق آزمایشگاهی خود به آن دست یافته یا گفته‌ها و اطلاعات كسی است كه در یك واقعه و جریان اجتماعی، سیاسییا فرهنگی شخصاً ناظر آن بوده است. در حقیقت، تفسیر یا ارزیابی این منابع، به استفاده از منابع دست دوم نیازیندارد مانند یافته‌های علمییك دانشمند كه در گزارش علمینهاییاو در یك نشریه تخصصی چاپ می‌شود یا گزارش یك خبرنگار یا مورخ از جنگ یا كودتا در یك كشور.
2. منابع اطلاعاتی دست دوم: وقتی مورخی كه خود در واقعه‌ای اجتماعییا سیاسی حضور نداشته، با استفاده و براساس نوشته‌ها و گفته‌های ناظران آن واقعه به تحقیق می‌پردازد و یافته‌ها و نظرات خود را در مقاله یا كتابی منتشر می‌كند یا نویسندگان و محققانی كه با استفاده از مقالات و دست‌نوشته‌های پژوهشگرانی كه در آزمایشگاه و به دنبال یك سلسله آزمایش به نتایجی دست یافته‌اند، اقدام به تدوین مقاله یا كتاب می‌كنند، مجموعه‌ای از اطلاعات دست دوم فراهم آورده‌اند. (مرادی،1372، ص30ـ 29)
سوم) كتاب‌شناسی
ممكن است كتاب‌شناسی را به بیان ساده، سیاهه یا صورتی از نام و مشخصات مواد كتابییا غیر كتابی بدانیم كه به روشی خاص تنظیم شده باشد، بی‌آنكه مجموعه كتاب‌خانه خاصی مورد نظر باشد. قدیمی‌ترین كتاب‌شناسی، فهرست كتاب‌خانه آشوربانی پال در نینوا بوده و نخستین فهرست موضوعی كه از آن خبر داریم، فهرست كتاب‌خانه اسكندریه در سده سوم پیش از میلاد است و در غرب هم نخستین كتاب‌شناسیبه وسیله جالینوس، پزشك یونانی، در سده دوم میلادی با عنوان كتاب كتاب‌های من تهیه شد كه دو جلد از آثار وی را در بر می‌گرفت و بیشتر كتاب‌شناسی اختصاصی به حساب می‌آید. اختراع صنعت چاپ در سال 1440 میلادی، تحول عظیمی در جامعه بشری ایجاد كرد و افزون بر غرب، تألیف كتاب‌شناسی به معنای مصطلح امروزی،یعنی فهرست كتاب‌ها بدون توجه به محل وجود آنها نیز در میان مسلمانان مرسوم بوده است. در سال 377 ه .ق، ابوالفرج ابن اسحاق بن الندیم بغدادی معروف به ابن ندیم از وراقان بغداد، كتاب‌نامه‌ای با نام الفهرست به عربی تدوین كرد كه از قدیمی‌ترین كتاب‌شناسی‌های جهان اسلام است. الفهرست شامل ده مقاله است كه هر كدام از مقالات به معرفی كتب در فنون و رشته‌های مختلف پرداخته است. ترجمه فارسی الفهرست در سال 1343 به همت محمدرضا تجدد به انجام رسید و منتشر شد.در سده یازدهم هجری مصطفی بن عبدالله، مشهور به حاجی خلیفه و ملقب به كاتب چلبی، كتاب «كشف الظنون عن اسامی الكتب و الفنون»را منتشر كرد كه حاوی اسامی كتاب‌های اسلامی و شرح احوال مؤلفان است. بعدها كتاب‌های دیگری نیز ظهور و بروز یافت كه مهم‌ترین كتاب‌شناسی عصر ما «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، تألیف شیخ آقا بزرگ تهرانی است. در كتاب‌شناسی گاهی به تهیه و تدوین سیاهه‌ای از كتاب‌ها می‌پردازند؛ گاه به تاریخ و محل نشر هر اثر و گاهی به صورت موضوعی و گاه هم به كتاب‌شناسی توصیفی كه مشخصات نسخه اصلی و تغییرات آن را در ویرایش‌های بعدی معین می‌كند،توجه می‌كنند. كتاب‌شناسی از نظر جغرافیایی ممكن است به كتاب‌شناسی جهانیو كتاب‌شناسی منطقه‌ای تقسیم شود، كتاب‌شناسی جهانییعنی هر آنچه كه از آغاز تاكنون چاپ شده یا در آینده نزدیك انتشار خواهد یافت، بی‌آنكه به زبان، قلمرو جغرافیایی، موضوع یا شكل، محدود شود.در حال حاضر چنین كتابی وجود ندارد؛ اما كتاب‌شناسی منطقه‌ای بدون توجه به زبان و زمان، شكل یا موضوع، كلیه انتشارات یك منطقه جغرافیایی مانند خاورمیانه یا اروپا یا امریكای لاتین را در بر می‌گیرد. مانند پاره‌ای از كتاب‌شناسی تجاری و كتاب‌شناسی ملی كه محدود به قلمرو یك كشور است و معمولاً در هر كشور به وسیله كتاب‌خانه ملی تدوین و منتشر می‌شود. مثلاً انتشار كتاب‌شناسی ده‌ساله ایران 1342 ـ 1333 كه با همكاری حسین بنی‌آدم منتشر شده است.
كتاب‌شناسی از نظر دامنه موضوع هم ممكن است عمومییا اختصاصی باشد. كتاب‌شناسی‌اختصاصی به موضوع، فرد یا حوزه معینی اختصاص دارد كه اغلب ابزار كار پژوهشگران است ولیكتاب‌شناسی موضوعی عمومی گستره وسیعیاز موضوعات عام رادر بر می‌گیرد.از نظر زمانی نیز ممكن است كتاب‌شناسی به گذشته‌نگر یا به كتاب‌شناسی جاری تقسیم شود. از نظر شمول هم ممكن است به كتاب‌شناسی جامع،یعنی سیاهه‌ای از آثاری كه در زمینه‌ای خاص منتشر شده یا به كتاب‌شناسی برگزیده كه شامل كتب برگزیده یا محدوده جغرافیایی خاصیاست، تقسیم شود.
از نظر شكل كتاب‌شناختی هم ممكن است به صورت كتاب‌نامه مثل كتاب‌نامه كتابدارییا به صورت مقاله‌نامه مثل مقاله‌های منتشر شده در نشریات ادوارییا به صورت كتاب‌شناسی مثل كتاب‌شناسی موسیقییا به صورت كتاب‌نامهكتاب‌شناسی‌ها، با توجه به فراوانی،كتاب‌شناسی‌ها، تهیه و ارائه شود. (مرادی،1379، ص65 ـ 60)
بعضی كتاب‌ها مورد استفاده مستقیم محققان نیستند، بلكه راهنمای آنان براییافتن منابع و مراجع لازم در تحقیق موضوعی معین هستند كه به آنها كتاب‌شناسی می‌گویند. به این منابع، «منابع واسطه‌ای» گفته می‌شود كه برای هر دانشجو ضروری است.
برخیكتاب‌شناسی‌های مهم عبارتند از:
1. الفهرست (كتاب معروف در زمینه علوم اسلامی، ابوالفرج محمد بن اسحاق الندیم)؛
2. كشف الظنون عن اسامی الكتب والفنون (مصطفی آفندی، از سیصد علم و فن سخن به میان آمده است)؛
3. الذریعه الی تصانیف الشیعه (حاج آقا بزرگ تهرانی)؛
4. تاریخ تذكره‌های فارسی؛
5. فرهنگ سخنوران؛
6. فهرست كتاب‌های چاپی فارسی؛
7. فهرست نسخه‌های خطی فارسی؛
8. فهرست نسخه‌های خطیكتاب‌خانه‌های مختلف ایران؛
9. فهرست مقالات؛
10. كتاب‌شناسی نظامی.
1. آشنایی با انواع كتاب‌شناسی‌ها
كتاب‌شناسی ممكن است از لحاظ شكلی به كتاب‌نامه، مقاله‌نامه، چكیده‌نامه، جُنگ‌نامه و نظایر آن تقسیم شود و هر یك ممكن است از لحاظ گستره موضوعی، عمومییا اختصاصی و از لحاظ زمانی، گذشته‌نگر یا جاری باشد.
الف) كتاب‌نامه: تنها آن دسته از مواد را سیاهه می‌كنند كه مستقل بوده و به هیچ‌گونه مجموعه یا نشریه‌ایوابسته نباشد. شكل ظاهری موادی كه سیاهه می‌شوند، ممكن است كتاب، جزوه، فیلمیا میكروفیلم باشد و ممكن است از نظر گستره عمومی باشد كه محدودیت موضوعی ندارد و شامل تألیف، ترجمه، گردآوری و مانند آن است.
ب)مقاله‌نامه‌ها: صرفاً مشخصات مقاله‌های نشریات ادواری را دربردارند و ممكن است عمومییا اختصاصی باشند.عمومی‌ها محدودیت موضوعی ندارند، اما اختصاصی‌ها، صرفاً به ارائه مشخصات مقاله‌هاییمی‌پردازند كه به زمینه‌ای خاص تعلق دارند.
ج)چكیده‌نامه‌ها: منابعی هستند كه علاوه بر ذكر مشخصات مقاله یا كتاب، خلاصه‌ای نظام‌یافته از محتوای آن را ذكر می‌كنند تا جوینده قبل از مراجعه به مقاله اصلی، از محتوای آن آگاه شود.
د)جنگ‌نامه‌ها: از مجموعه‌ای از قطعات مستقل و جداگانه تركیب یافته است، نظیر مجموعه شعر، مجموعه نمایش‌نامه، مجموعه قصه و افسانه و مقالات یا ممكن است كارهای مختلف یك نویسنده یا تعدادی از آثار چند نویسنده مختلف باشد.
ه) كتاب‌نامهكتاب‌شناسی: تعداد كتاب‌شناسی‌ها پیوسته رو به افزایش است و مواد اطلاعاتیاز زاویه دیدهای مختلفی دربارهكتاب‌شناسی‌های متفاوت، گردآوری می‌شوند. بنابراین، به منابعی نیاز است كه كتاب‌شناسی‌ها را سیاهه می‌كنند.این‌گونه منابع را كه كتاب‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها جنگ‌نامه‌ها و نظایر آنها را سیاهه می‌كنند، كتاب‌نامهكتاب‌شناسی‌ها می‌نامند.
البته كلید‌های دیگری مانند نقد، بررسی و معرفی كتاب‌ها، فهرست مندرجات مجله‌ها،كتاب‌شناسی پایان كتاب‌ها و مقالات نیز برایبهره‌برداری و منبع‌یابی وجود دارد. (همان، ص56 ـ 52)
اهمیت این كتاب‌ها را می‌توان از روی مؤلف، شیوه تنظیم، اطلاعات كامل كتاب‌شناختی، گستره كتاب‌شناسی و زمان و تاریخ آماده‌سازی آن، ارزیابی كرد.
و)تذكره‌ها: در آنها شرح حال دانشمندان، شاعران و نویسندگان و به طور كلی بزرگان علم و ادب آمده است كه به آن یادنامه، شرح‌حال، تراجم احوال یا زندگی‌نامه هم می‌گویند.مهم‌ترین تذكره‌های فارسیعبارتند از:
1. خلاصة الاشعار و زبدَةالافكار؛
2. عرفات العاشقین و عرصات العارفین؛
3. ریاض الشّعرا.
ز)تاریخ ادبیات‌ها: كتابی كه در آن به شرح احوال و معرفی آثار شاعران و سخنوران می‌پردازند، در حالی كه تاریخ ادبیات، در مفهوم واقعی آن سرگذشت شعر و ادب یك جامعه است.پس تاریخ ادبیات كتابی است كه به مطالعه و بررسی پیدایش، رشد و تحول شعر و ادب در یك جامعه می‌پردازد. طبعاً بیان علل، چگونگی و نتایج دگرگونی‌های شعر و ادب نیز در حوزه همین موضوع قرار می‌گیرد. اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه به عنوان زمینه‌های تحول شعر و ادب از دیگر موضوعات تاریخ ادبیات است. مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. تاریخ ادبیات در ایران تألیف دكتر ذبیح‌الله صفا؛
2. تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون؛
3. تاریخ ادبیات ایران تألیف دكتر رضازاده شفق؛
4. تاریخ ادبیات ایران تألیف استاد جلال‌الدین همایی؛
5. تاریخ ادبیات ایران تألیف یان ریپكاد اهل چلسلواكی؛
6. تاریخ ادبیات فارسی تألیف هرمان آنه آلمانی؛
7. شعر العجم؛
8. از صبا تا نیما: تاریخ ادبیات ایران پس از دوره بازگشت و دوره مشروطه است. از صبای كاشانی تا ظهور نیما یوشیج؛
9. از بهار تا شهریار.
ح)مراجع و منابع اسلامی:
الف) مراجع مربوط به فهارس قرآن:
1. تفصیل الآیات قرآن الكریم (مهدی الهی قمشه‌ای)؛
2. المعجم الفهرس لایات القرآن كریم (محمدجواد عبدالباقی)؛
3. المرشد الی آیات القران الكریم و كلماته (محمد فارس بركات)؛
4. المفردات فی غرائب القرآن (راغب اصفهانی)؛
5. البرهان فی علوم القرآن (بدرالدین زركش، اطلاعات كلی از اسباب نزول، متشابهات، ناسخ و منسوخ، مكیو مدنی)؛
6. لسان التنزیل (شرح لغات مشكل قرآن به ترتیب سور)؛
7. قاموس قرآن (علی‌اكبر قرشی، ترتیب الفبایی بر اساس ریشه سه حرفی)؛
8. فرهنگ موضوعی قرآن.
ب) منابع تفسیر قرآن عبارتند از:
1. تفسیر ابن عباس؛
2. جامع البیان طبرسی فی تفسیر القرآن؛
3. مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛
4. الكشاف عن حقایق التنزیل (زمخشری)؛
5. تفسیر الكبیر (فخر رازی)؛
6. كشف الاسرار و عُدّةالابرار (میبدی)؛
7. تفسیر جامع (سید ابراهیم بروجردی)؛
8. الجواهر (شیخ طنطاوی)؛
9. تفسیر المنار. (یوسفی،1375، ص160 ـ 158)
معرفی مراجع مربوط به حدیث
1. سفینة البحار، شیخ عباس قمی؛
2. اصول كافی؛
3. تهذیب الاحكام؛
4. حدیث اهل سنت: صحیح مسلم، سنن ابی‌داوود، سنن ترمذی، مسند امام حنبل؛
5. جامع الاصول فی احادیث الرسول، ابن اثیر.
معرفی منابع تصوف و عرفان
1. كشف المحجوب، هجویری؛
2. طبقات الصوفیه، خواجه عبدالله انصاری؛
3. رساله قشریه؛
4. تذكرةالاولیا، عطار؛
5. عوارف المعارف، عزالدین محمد بن علی كاشانی؛
6. اسرار التوحید فی مقامات، شیخ ابی‌سعید محمد بن منور؛
7. مرصاد العباد، نجم‌الدین رازی؛
8. شرح تُعرّف لمذهب التصوف؛
9. التصفیه فی احوال متصوفه، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر العبّادی؛
10. گلشن راز، شبستری؛
11. جست‌وجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین‌كوب؛
12. دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین‌كوب؛
13. ارزش میراث صوفیه، عبدالحسین زرین‌كوب؛
14. سرچشمه تصوف، سعید نفیسی؛
15. فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی.
مجلات و نشریات اختصاصی و تخصصی هر یك از رشته‌های دانش بشری كه مجلات علمی و دانشگاهی هستند،و مقالات جدیدی كه منتشر نشده‌اند می‌توانند منبع باشند.
چهارم) منابع مرجع فوری
1. سال‌نامه‌ها
گاهییافتن پاسخ سؤالات به اصطلاح فوری و اطلاعات آماری و روزآمد، به منابعی خاص نیاز دارد كه آنها را به اصطلاح منابع فوری نامیده‌اند كه سال‌نامه‌ها یا سال‌نماها، دستورنامه‌ها و راهنماها و گاه‌نامه‌ها از این دسته‌اند. سال‌نامه‌ها را می‌توان از نظر دامنه به دو گروه عمومی و اختصاصی تقسیم كرد:
1. سال‌نامه‌های عمومی:حاوی اطلاعات و آمار درباره همه موضوعات هستند مانند كتاب سال كیهان یا اطلاعات سالانه یا سال‌نامه دایرةالمعارف بریتانیكا.
2. سال‌نامه‌های اختصاصی: اگر سال‌نمایا سال‌نامه به یك موضوع اختصاص داشته باشد، می‌توانیم آن را در زمره سال‌نامه‌ها یا سال‌نماهای اختصاصی به حساب آوریم. یكی از نمونه‌های ارزنده مهم سال‌نامه‌های اختصاصی ـ در سطح جهان ـ سال‌نامه آمارییونسكو است كه عمدتاً به مسائل فرهنگی اختصاص دارد. این سال‌نامه حاوی آمار و ارقام در زمینه‌های آموزش و پرورش، كتاب‌خانه‌ها، تولید كتاب، فیلم و سینما، رسانه‌های جمعی(روزنامه‌ها، مجلات و رادیو و تلویزیون) علوم و تكنولوژی و بالاخره تجارت بین‌المللی منابع نوشتاری است.
سال‌نامه‌ها را از نظر جغرافیایی نیز می‌توان به سال‌نامه‌های جهانی، منطقه‌اییا ملی تقسیم كرد. سال‌نمای وتیكر یا سال‌نامه بریتانیكا، نمونه سال‌نامه‌های جهانی و سال‌نامه اروپا، منطقه‌ای است و سال‌نامه ملی به یك كشور اختصاص دارد، مانند سال‌نامهیا سال‌نمای ایران كه پیش از انقلاب اسلامی در تهران منتشر می‌شد. سال‌نامه ایران از سال‌نامه‌های معتبر در ارتباط با ایران است كه به زبان انگلیسی منتشر می‌شد. گاهیسال‌نامه به موضوعی خاص در یك كشور یا حتییك استان یا شهر مربوط می‌شود، مانند گزارش فرهنگی ایران. (مرادی،1372، ص291 ـ 289)
2. دستورنامه‌ها و راهنماها
از این منابع برای دست‌یابی به پاسخ پرسش‌های فوری استفاده می‌شود، مثلاً نشانی فلان مجله یا روزنامه كجاست؟ حق اشتراك آن چه قدر است؟ نشانی و تلفن فلان پزشك یا بیمارستان را می‌خواهم یا چگونگی پخش شیرینی و امثال آن. دستورنامه‌ها و راهنماها، عمدتاً اختصاصی هستند و به یك رشته از دانش بشری، شهر یا كشوری خاص اختصاص دارند. ممكن است جنبه نظری و عملی داشته باشند یا گرایش آنها بیشتر بر جنبه‌های عملی و فنی باشد، مثل هنر آشپزییا تعمیر یخچال.
از جمله راهنماهایی كه در زبان فارسی تهیه و به طور مرتب منتشر شده، می‌توان از راهنمای مجله‌های ایران نام برد كه از سال 1348 به صورت سالانه منتشر می‌شود. (همان، ص292 ـ 291)
3. گاه‌نامه‌ها
سیاهه‌ای از وقایع و رویدادهای تاریخیهستند كه رویدادها به ترتیب تاریخ، مرتب و منظم شده‌اند. این نوع منابع پاسخ‌گوی سؤالاتی هستند كه چند و چون اتفاق را می‌پرسد. گاه‌نامه‌ها ممكن است از نظر محدوده جغرافیایی به جهانی، منطقه‌ای و ملی و حتی در صورت لزوم، ناحیه‌ای تقسیم‌بندی شوند. مثلاً رویدادنگاری تاریخ جهان (سیاسی، نظامی، شهرها، مذهب و معارف، اكتشافات و اختراعات و هنرها) كه به وسیله مك ایودییا كالین نگاشته شده است یا در سال 1345، مرحوم دكتر بهاءالدین پازارگاد، كتاب كرنولوژی تاریخ ایران را منتشر یا انتشارات سروش، تقویم تاریخ انقلاب اسلامی و باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب را چاپ كرد.
پنجم ـ چگونگی استفاده از مأخذ
در استفاده ازمأخذباید به این نكات توجه كنیم:
1. اگرمأخذدارای فهرست است، حتماً به آنها مراجعه شود تا از وقت مراجعه به نحو احسن استفاده شود.فهرست‌ها هم از فهرست مطالب، اعلام، آیات و... تشكیل می‌شود؛
2. در مورد استفاده از قرآن و كتاب‌های حدیثی،تا جایی كه ممكن است باید از معجم الفهرس‌ها استفاده كنیم؛
3. اگر مأخذی چاپ‌های متعدد دارد، از نسخه جدید و اصلاح شده آن استفاده كنیم؛
4. چنانچه كتاب غلط‌نامه یا درست‌نامه دارد بهتر است ابتدا تصحیح شود، وگرنه به تناسب نیاز، به غلط‌نامه‌ها مراجعه كنیم. مثلاً گاهی فوت عالمی در متن 471 آمده، اما با مراجعه به غلط‌نامه می‌بینیم 417 درست است.
5. در مراجعه بهمأخذاگر ترتیب كتابت را لحاظ كنیم، مطلوب‌تر است.مثلاً در مورد شراب اگر به كتاب‌های فقهی به ترتیب تألیف مراجعه كنیم، بهتر است.
6. در مراجعه به كتاب‌های اصلی كه غیر زبان ماست و تسلطی بر آن نداریم، باید مجهز شویم و یاد اینكه داوری نهایی درباره آن را به شخصی خبره و آگاه واگذار كنیم. (یوسفی،1375، ص86 ـ 84)
ششم ـ آشنایی با كنفرانس
كنفرانس به معنی مشاوره، گفت‌وگو، مذاكره و تبادل نظر است، اما اصطلاحاً به جلسه، انجمن و مجمعی گفته می‌شود كه در آن پژوهشگر یا پژوهشگران به ارائه یافته‌ها و نتیجه مطالعات خود درباره موضوعی از پیش تعیین شده، به صورت حضوریو سخنرانیمی‌پردازند و در پایان هر سخنرانی و ارائه گزارش از تحقیقات و ابتكارات و یافته‌ها، كنفرانس‌دهنده به پرسش‌های مطرح شده، پاسخ می‌دهد. به این ترتیب، یك جلسه بحث و گفت‌وگو و تبادل نظر ایجاد می‌شود.
هدف كنفرانس
1. ایجاد فرصت برای دانشجویان و طلاب كوشا، علاقه‌مند و اهل تحقیق؛
2. تشویق نیروهای كم‌استعداد و ضعیف برای جبران ضعف و ناكارآمدی خود با سبك تجربه؛
3. ایجاد حس اعتماد به نفس دانشجویان تا بتوانند در میان جمع به راحتی سخن بگویند؛
4. فعال و پربار كردن كلاس؛
5. آموزش عملی شیوه اجرای كنفرانس و ارائه حضوری گزارش؛
7. پر كردن صحیح و سودمند وقت كلاس و كسب نمره كلاسی.
علاوه بر هدفمندی، وظایف كنفرانس‌دهنده، استاد، مخاطبان و شیوه اجرای كنفرانس هم بسیار مهم است تا نتیجه مطلوب حاصل آید. (یوسفی، 1375، ص157)
نحوه ارائه كنفرانس
1. نوشتن سرفصل مباحث (طرح موضوع) بر روی تابلو؛
2. اظهار تشكر از استاد و دانشجویان كلاس؛
3. تعریف موضوع كنفرانس و بیان انگیزه؛
4. آغاز سخن با صدای كوتاه و آرام؛
5. ارائه اصل موضوع كنفرانس؛
6. ایجاد ارتباط پیوسته با مخاطبین؛
7. بیان چكیده موضوع؛
8. پاسخ به پرسش‌ها.
وظایف مخاطبین
1. جدی گرفتن موضوع؛
2. شنونده محض نبودن؛
3. یادداشت‌برداری؛
4. مشاركت فعال؛
5. رعایت ادب و احترام نهادن به شخصیت یكدیگر.
وظایف استاد
1. پیشنهاد موضوع؛
2. تعیین فرصت مناسب و زمان‌بندی؛
3. راهنمایی هنگام تهیه كنفرانس؛
4. مسئولیت‌بخشی به دانشجو؛
5. جلب توجه دانشجویانِ مخاطب؛
6. یادآوری وظایف مخاطبین؛
7. مشاركت و حوصله لازم برای ارائه بحث به وسیله دانشجو.
وظایف كنفرانس‌دهنده
1. علاقه و انگیزه؛
2. احساس مسئولیت؛
3. مطالعه عمیق و گسترده؛
4. تعیین عنوان اصلی و فرعی؛
5. اجرای فرضی و آزمایشی؛
6. تكرار مباحث؛
7. معرفی منابع و مأخذ استفاده شده.
روش كار برای جست‌وجوی منابع
اگر بخواهیم درباره موضوعی تحقیق كنیم، ابتدا باید ببینیم در این باره، كتاب، رساله یا مقاله مستقلی نوشته شده است یا خیر؟ در طیجست‌وجو اگر دریافتیم كار كاملی انجام شده، ادامه كار در همان موضوع تكراری، موجب اتلاف وقت و هزینه می‌شود. برای اینكه به نوآمد بودن موضوع یا تكراری بودن‌آن پی ببریم، باید به ترتیب این مراحل را انجام بدهیم:
1. دیدن فیش‌های موضوعیكتاب‌خانه‌ها؛
2. دیدن فهرست كتاب‌های چاپی؛
3. دیدن فهرست مقالات چاپی؛
4. دیدن فهرست رساله‌های طلاب و دانشجویان؛
5. دیدن فهرست موضوع نسخ خطی؛
6. پرس‌وجو از افراد مطلع و كتاب‌شناسان.
همچنین باید در ابتدا، محدوده كار پژوهشی روشن باشد و بدانیم دنبال چه مطلبی هستیم و به چه مأخذی باید مراجعه كنیم. اگر درباره علم اصول تحقیق می‌كنیم، بدانیم در چه حیطه‌ای از آن و طبق نظریه كدام فرقه اسلامی است.افزون بر آن باید به محض دست‌یابی به اطلاعات سودمند، بدون فاصله آن را در فیش مخصوص یادداشت كنیم و هیچ‌گاه به حافظه خود‌مان، بسنده و اعتماد نكنیم. پس از فیش‌بردارینیز چنانچه محققی به این نوشته‌ها نیاز پیدا كرد، از واگذاری مخلصانه به او لحظه‌ای درنگ نكنیم كه خدمت به مكتب اهل بیت(ع)تنها در پرتوی هم‌افزایی و تعاملات علمی، میسور می‌گردد. (همان، ص89 ـ 87)
مأخذشناسی برای تحقیق در مسائل دینی
الف) علوم قرآن
باید بدانیم پژوهش‌هایی در راستای تاریخ قرآن و علوم آن انجام گرفته كه محققان از آنها بی‌نیاز نیستند.مباحثی مانند تفاوت تفسیر و تأویل، آیات محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، تحریف‌ناپذیری قرآن، شأن نزول، قرائات قرآن، نحوه جمع‌آوری و مانند آن.
بنابراین، در این راستا باید پژوهشگر به میراث مكتوب مراجعه كند، كتاب‌هایی مانند 1. البرهان فی علوم القرآن، بدرالدین محمد بن عبدالله زركشی2. الاتقان فی علوم القرآن، جلال‌الدین سیوطی3. مناهل العرفان فی علوم القرآن، محمد عبدالعظیم زرقانی4. البیان فی علوم القرآن، محمدعلی صابونی5. مباحث فی علوم القرآن، صبحی صالح 6. تاریخ القرآن، ابوعبدالله زنجانی(همچنین ترجمه آن به وسیله ابوالقاسم سحاب) 7. البیان، سید ابوالقاسم خویی و ترجمه آن به قلم آقایان نجمی و هریسی8. قرآن در اسلام، علامه طباطبایی و ترجمه عربی آن 9. تنزیه تنزیل، سید هبةالدین شهرستانی10. التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت 11. تاریخ قرآن، محمود رامیاد (معاصر) 12. تاریخ قرآن، سید محمدباقر حجتی(معاصر) 13. تاریخ و علوم قرآن علی حجتی كرمانی(معاصر) 14. قانون تفسیر سید علی كمالی دزفولی(معاصر) 15. تاریخ قرآن، سید ابوالفضل میرمحمدی(معاصر) 16. الصراط المستقیم، سید حسین بروجردیجلد اول 17. علوم قرآن، عبدالوهاب طالقانی(معاصر) 18. برهان روشن در عدم تحریف قرآن، میرزا مهدی بروجردی19. نامه هدایت دكتر ركنی(معاصر) 20. جمع‌آوری و گردآوری قرآن، جلالی نائینی.
ب) تفسیر قرآن
تفاسیری برای قرآن كریم در سبك‌های مختلف ادبی، عرفانی، فلسفی، روایی، فقهی، اجتماعی، علمی، موضوعی و منظوم نوشته شده است كه به تناسب هر یك از آنها همان وجهه پررنگ‌تر دیده شده است. مثلاً در تفسیر فقهی، آیات مربوط به احكام و فقه تفسیر شده است. در این زمینه، كتاب‌های ذیل می‌تواند مورد توجه باشد: 1. التبیان، ابوجعفر محمد بن حسن طبرسی2. مجمع البیان، امین‌الاسلام طبرسی و ترجمه فارسی آن 3. جوامع الجامع، مرحوم طبرسی4. تفسیر ابوالفتوح رازی5. تفسیر منهج الصادقین، ملا فتح‌الله كاشانی و خلاصه آن 6. تفسیر جلاء الاذهان، ابوالمحاسن حسین جرجانی7. تفسیر صافی، ملا محسن فیض كاشانی و تفسیر اصفی كه خلاصه آن است 8. تفسیر برهان، سید هاشم بحرینی9. تفسیر نورالثقلین، شیخ عبد علی بن جمع الحویزی10. تفسیر ملاصدرای شیرازی11. تفسیر شبر، سید عبدالله شبر 12. تفسیر مقتینات الدرر، آقا میر سید علی مفسر (معاصر) 13. تفسیر اثناعشری، سید حسین اثناعشری(معاصر) 14. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی و ترجمه آن 15. تفسیر مخزن العرفان، بانوی اصفهانی16. تفسیر نمونه، مكارم شیرازی17. تفسیر ابراهیم عاملی18. تفسیر اطیب البیان 19. تفسیر انوار درخشان 20. تفسیر دكتر صادقی21. تفسیر نور، قرائتی22. تفسیر نسیم مهر، بهرام‌پور 23. كنز العرفان، فاضل مقداد24.زبدةالبیان، مقدس اردبیلی25. القرآن والعقل، نورالدین اراكی26. روان جاوید، میرزا محمد ثقفی27. سخن حق، شهاب‌الدین اشراقی28.تفسیر نوین، محمدتقی شریعتی29. قصص قرآن، بلاغی30. قصص قرآن، محمدباقر همدانی.
تفاسیر اهل سنت: 1. تفسیر طبری2. تفسیر كشاف زمخشری3. انوار التنزیل، قاضی بیضاوی4. الدرر المنثور، جلال‌الدین سیوطی5.كشف الاسرار میبدی6. تفسیر مواهب علیه (تفسیر حسینی) ملا حسین كاشفی7. تفسیر المنار، شیخ محمد عبده 8. فی ظلال القرآن، سید قطب 9. تفسیر غرایب القرآن، نیشابوری10. تفسیر الجواهر، طنطاوی11. تفسیر سورآبادی12. تفسیر ابن كثیر 13. تفسیر جلالین 14. تفسیر زادالمیر ابن جوزی15. تفسیر جواد كاشفی و تفاسیردیگر. (البته در استفاده از این تفاسیر، در موارد اختلافی باید به تفاسیر شیعه مراجعه كرد.)
البته در تفسیر موضوعی قرآن می‌توان به تفاسیر موضوعی مانند مفاهیم القرآن آیت‌الله سبحانی، پیام قرآن آیت‌الله مكارم شیرازیو تفسیر موضوعیآیت‌الله جوادی آملی و در ترجمه‌های قرآن،به ترجمه‌ایالهی قمشه‌ای، پاینده، شیخ كاظم معزی، شیخ محمود باسری، عبدالمجید آیتی و ترجمه تفسیر نمونه و مانند آنها مراجعه كرد و برای استفاده از راهنمای قرآن نیز می‌توان به كشف المطالب، مرآت الایات، تفضیل الایات، فهرست موضوعی قرآن، فهرست رامیار، فهرست المیزان، فهرست نمونه و آیاتی كه در آغاز هر باب كتاب بحارالانوار است و به نوعی فهرست موضوعی قرآن است، رجوع كرد.
ج) كتاب‌های حدیثی
در كنار قرآن، حدیث هم مانند قرآن حجت است و این دو با هم به عنوان دو منبع مهم معارف و اخلاق و احكام اسلامی معرفی شده‌اند. ابتدا احادیث در كتابچه‌های كوچك بود كه به آن اصل می‌گفتند كه بعدها این اصول چهارصدگانه، منبع تألیف كتاب‌های حدیثی شیعه، از جمله كتب اربعه شد.
كتاب‌های حدیثی شیعه
1. الكافی محمد بن یعقوب كلینی و شروح فراوان آن مانند شرح اصول و روضه، ملا صالح مازندرانی؛ شرح اصول كافی، میرداماد؛ شرح اصول و فروع و روضه بنام مرآت العقول، علامه مجلسی؛ شرح اصول و فروع و روضه به نام صافی، ملا خلیل قزوینی؛ شرح ملا رفیع؛ شرح اصول، حاج شیخ عباس حائری تهرانی؛ شرح علامه شعرانی؛ شرح اصول و روضه میرزا محمدباقر كمره‌ای؛ الشافی، شیخ عبدالحسین مظفر؛ شرح اصول، سید حسین همدانی و ترجمه فارسی، سید جواد مصطفوی و سید هاشم محلاتی؛
2. من لا یحضره الفقیه (شیخ صدوق) و شروح آن مانند كتاب‌هایروضة المتقین و لوامع صاحبقرانیكه به وسیله ملا محمدتقی مجلسی نوشته شده‌اند؛ شرح ملا مراد تفرشی و... ؛
3. تهذیب الاحكام، شیخ محمد بن حسن طوسی و شرح آن به نام ملاذ الاخیار، محمدباقر مجلسی؛
4. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، شیخ طوسی و شروح آن به نام جلاء الابصار و شرح یكی از نواده‌های میرداماد (این چهار كتاب از كتب اربعه محسوب می‌شوند)؛
5. الوافی، ملا محسن فیض كاشانی؛ بحارالانوار، مرحوم علامه مجلسی؛ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی؛ نهج‌البلاغه و شروح آن؛ صحیفه سجادیه و شروح آن (مهم‌ترین كتاب دعا)؛ توحید؛ خصال؛ امالی؛ كمال‌الدین؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ علل الشرایع؛ فضائل الشیعه؛ عیون اخبار الرضا (همه اینها تألیف شیخ صدوق است)؛بصائر الدرجات صفار؛ قرب الاسناد حمیری؛ محاسن برقی؛ تفسیر عیاشی؛ مناقب ابن شهر آشوب؛ تحف العقول؛ احتجاج، طبرسی؛ اعلام الوری، طبرسی؛ روضة الواعظین فتال نیشابور؛ تنبیه الخواطر ورام بن ابی‌فراس؛ ارشاد القلوب دیلمی؛ ارشاد شیخ مفید؛ كتب ابن طاووس و... .
پس از تدوین كتاب‌های حدیث، اصطلاحاتی مانند:حدیث قدسی، حدیث متواتر، مستضیض، خبر واحد، صحیح، موثق، حسن، ضعیف، قوی، مرسل، مسند، مرفوع، مضمر، مضطرب و نظایر آن به كار گرفته شد. برای آشنایی با این اصطلاحات، كتاب‌های درایه تألیف شده است كه برخی از آنها عبارتند از: وجیزه شیخ بهائی؛ درایه شهید ثانی؛ مقیاس الهدایه، شیخ عبدالله مامقانی؛ علم الحدیث، كاظم شانه‌چی و... .
همچنین فهرست‌هایی نیز برای كتاب‌های حدیثی نوشته شده است كه برخی از آنها عبارتند از: فهرست كافی؛ فهرست كتاب‌های حدیثی شیخ صدوق توسط بنیاد پژوهش‌های علمی آستان قدس رضوی؛ التطبیق بین السفینة و البحار؛ معجم احادیث السنه؛ فهرست بحارالانوار؛ فهرست وسائل الشیعه؛ فهرست كتب اربعه و فهرست مستدرك الوسائل. (همان، ص60)
كتاب‌های حدیثی اهل سنت
اهل سنت در سده دوم و سوم، احادیث خود را جمع‌آوری كردند كه از مهم‌ترین آنها عبارتند از: موطأ مالك بن انس، مسند سلیمان بن داود، مسند احمد بن حنبل، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن ماجه قزوینی، سنن ابی‌داود سجستانی، سنن ترمذی و سنن سنایی كه این شش كتاب اخیر مثل كتب اربعه شیعه نزد اهل سنت به صحاح سته مشهورند. (همان، ص51)
د) معرفی منابع تاریخی
شناخت حوادث و رویدادهای تاریخ اسلام از معارفی است كه در فهم، رخدادهای پس از آن نقش به سزایی دارد. گفتن و نوشتن درباره تاریخ اسلام از همان قرون نخستین آغاز شد و تاكنون هزار رساله و كتاب در این باره نوشته شده است.ثبت حوادث تاریخی به شیوه روز به روز، ماه به ماه و سال به سال یكی از روش‌هایریشه‌دار و قدیمی تاریخ‌نویسی است كه در فرهنگ تاریخ‌نگاری مسلمین اصطلاحاً «حلویات»نامیده می‌شود و امروز آن را «كرنولوژی»، «وقایع‌نگاری»، «گاه‌شماری» و «تقویم تاریخ» می‌نامند. در این شیوه تاریخ‌نویسی، حوادث و رویدادهای تاریخی به ترتیب زمان و پی‌درپی ثبت می‌شود.خواننده می‌تواند با مطالعه آن علاوه بر آگاهی از متن رویدادها و حوادث، پیوند علت و معلولی‌آنها را نیز به دست آورد و به ارزیابی و تحلیل و كشف فلسفه واقعی رخدادهای تاریخی توانا گردد. (شكوری،1371، ص480)
آشنایی با مهم‌ترین منابع تاریخی
1. احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین (6 جلد)، ترماثینی، عبدالسلام، 1414 ـ 1408 ه .ق؛
2. اطلس تاریخ اسلام، مونس، حسین، ترجمه آذرتاش آذرنوش، 1375 ه .ش؛
3. البدایه والنهایه (7 جلد)، ابن كثیر علی بن محمد، 1408 ه .ق؛
4. تاریخ اسلام، ذهبی، محمد بن احمد عثمان، 1423 ه .ق؛
5. تاریخ التعوب الاسلامیه، یروكلمان، كار، 1993 م؛
6. تاریخ الطبری= تاریخ الرسل و الملوك، طبری، محمد بن جریر، 1960م؛
7. شذرات الذهب عن اخبار من ذهب، ابن عماد عبدالحی بن احمد، 1351 ـ 1350 ه .ش؛
8. طبقات سلاطین اسلامی، با جدول تاریخی و نسب‌شناسی‌های ایشان، 1363؛
9. الكامل فی التاریخ، ابن اثیر، علی بن محمد، 1409 ه .ق؛
10. معجم قبائل العرب، كحاله، عمررضا، 1368 ه .ق؛
11. المنتظم فی تاریخ الملوك و الامم، ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، 1358 ـ 1357 ه .ق.
معرفی منابع سرگذشت‌نامه‌ای
1. ادب اللطف أَوْ شعراء الحسین(ع)، شبّر، جواد، 1409 ـ 1398 ه .ق؛
2. اعلام النساء المومنات، حسون، محمد و مشكور، ام علی، 1411 ه .ق؛
3. اعلام النساء فی عالمی العرب والاسلام، كحاله، عمررضا، 1397 ه .ق؛
4. اعلام: قاموس تراجم الاشهر الرجال و النساء، زركلی، خیرالدین، 1984 م؛
5. اعیان الشیعه، امین، محسن، 1403 ه .ق؛
6. تذكرةالاولیاء، عطار، محمد بن عبدالله، به تصحیح محمد استعلامی، 1346؛
7. ترتیب المدارك، عیاض، قاضی، 1387 ه .ق؛
8. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ابونعیم، احمد بن عبدالله، 1357 ـ 1351 ه .ق؛
9. خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، المجلسی، محمد امین بن فضل‌الله، به تصحیح: مصطفی وهبی، 1284 ه .ق؛
10. الدرر الكامنة فی ایمان المائة الثامنة، ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، 1350 ـ 1348 ه .ق؛
11. رساله قشریة، قشیری، عبدالكریم بن هوازن، 1340؛
12. روضات الجنان (روضات الجنان فی احوال العلماء و السادات) (2 جلد)، 1341؛
13. ریاحین الشریعه: شرح حال بانوان دانشمند شیعه (5 جلد)، 1364؛
14. ریاض الجنه، فانی زنوزی، محمد حسن بن عبدالرسول، به تحقیق علی رفیعی(علا مرودشتی)، 1372؛
15. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، افندی، عبدالله بن عیسی بیك، 1411 ه .ق؛
16. ریحانه الادب (فی تراجم المعروفین بالكنیه و اللقب (6 جلد)، مدرس، محمدعلی، 1333 ـ 1324؛
17. زندگی‌نامه ریاضیدانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، 1365؛
18. طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، 1390 ه .ق؛
19. طبقات الصوفیه، انصاری، عبدالله بن محمد، 1362؛
20. طبقات المفسرین، سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، 1960م؛
21. طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، 1376 ـ 1371؛
22. فرهنگ بزرگان اسلام و ایران از قرن اول تا چهاردهم هجری، تفضلی آذر و فضائلی، جوان، 1372؛
23. فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم،1372؛
24. فوات الوفیات، ابن شاكر كتبی، محمد بن شاكر، 1421 ه .ق؛
25. الكنی والالقاب، قمی، عباس، 1338؛
26. گنجینه دانشمندان، شریف رازی، محمد، 1354 ـ 1352؛
27. مشاهیر علماء و الامصار، ابن حیان احمد بن محمد، 1379؛
28. مشاهیر قادة الاسلام، عسلی بسام، 1988م؛
29. معجم المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، نویهض، عال، 1409 ه .ق؛
30. معجم المؤلفین، كحاله، عمررضا، 1376؛
31. مفاخر اسلام، دوانی، علی، 1363؛
32. موسوعه حیاةالصحابیات، مبیض، محمدسعید، 1410ه .ق؛
33. نامه دانشوران ناصری، جمعی از فضلا و دانشمندان دوره قاجاریه، 1324 ـ 1296؛
34. وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، ابن خلكان، احمد بن محمد، به تحقیق احسان عباس، 1364؛
35. الوافی بالوفیات، صفدی، خلیل بن ایبك، 1420 ه .ق.
منابع مربوط به نهج‌البلاغه
1.تصنیف نهج‌البلاغه، بیضون، لبیب، 1408 ه .ق؛
2.الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه = نهج‌البلاغه موضوعی، انصاریان، علی، ترجمه: اسماعیل تاجبخش، 1404 ه .ق؛
3.فرهنگ آفتاب: فرهنگ تفصیلی نهج‌البلاغه، معادیخواه، عبدالمجید، 1373؛
4.فرهنگ نهج‌البلاغه، صالح، صبحی، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا، 1370؛
5.قاموس نهج‌البلاغه (4 جلد)، شرقی، محمدعلی، 1366 ـ 1363؛
6.الكاشف عن الفاظ نهج‌البلاغه فی شروحه، مصطفوی، جواد، 1353؛
7.المعجم المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، محمدی، كاظم و دشتی، محمد، 1406 ه .ق؛
8.المعجم الموضوعی نهج‌البلاغه، محمد، اویس كریم، 1408ه .ق؛
9.الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، مشكینی، علی، 1363؛
10. مجموعه موضوعی نهج‌البلاغه و غررالحكم، برازش، علیرضا، 1363 ـ 1361.
ه) برخی از فرهنگ‌های عمومی فارسی
1.القاموس الفرید، احمد نجفی اسداللهی؛
2.المصادر، حسینبن احمد زوزنی؛
3.برهان جامع، محمدكریم تبریزی؛
4.ترجمه منجد الطلاب، محمد بندرریگی؛
5.دایرةالمعارف فارسی غلامحسین مصاحب؛
6.راهنمای آماده ساختن كتاب، میر شمس‌الدین ادیب سلطانی؛
7.صحاح المعجم، هندوشاه نخجوانی تصحیح غلامحسین بیگدلی؛
8.فرهنگ عربی به فارسی، محمدعلی خلیلی؛
9.فرهنگ فارسی، محمد معین؛
10. فرهنگ فارسی گیلانی، مرتضی مدرس گیلانی؛
11. فرهنگ میرزا ابراهیم، میرزا ابراهیم بن میرزا شاه حسین اصفهانی؛
12. فرهنگ نفیسی، میرزا علی‌اكبر خان نفیسی؛
13. فرهنگ نوین ترجمه القاموس العصری؛
14. لغت فرس اسدی، علی بن احمد اسدی طوسی؛
15. لغت‌نامه دهخدا، علی‌اكبر دهخدا؛
16. لغت‌نامه فارسی به سرپرستی سید جعفر شهیدی و محمود دبیرسیاقی؛
17. مجمع الفرس محمد قاسم سروری كاشانی؛
18. مقدمة الادب، جارالله زمخشری، تصحیح سید محمدكاظم امام؛
19. ملخص اللغات، حسن خطیب كرمانی؛
20. منتهی الارب، عبدالرحیم صفیپوری شیرازی؛
21. نصاب الصبیان، ابونصر فراهی و حسن انوری.
كتاب‌شناسی برخی از فرهنگ‌ها، دایرةالمعارف‌ها، مراجع و متون مهم عربی
1.اقرب الموارد، سعید خوری شرتونی لبنانی؛
2.الاغانی، ابوالفرج اصفهانی؛
3.الانساب، سمعانی؛
4.البیان و الیقین جاحظ؛
5.الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ طهرانی؛
6.الشّعر و الشعرا، ابن قتیبة؛
7.الصحاح، جوهری؛
8.العقد الفرید، ابن عبدربه؛
9.القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی؛
10. اللباب فی تهذیب الانساب؛
11. المنجد، الادب لویس معلوف الیسوعی؛
12. تاج العروس، مرتضی حسینی زبیدی؛
13. تاریخ آداب اللغة العربیة، جرجی زیدان؛
14. تاریخ الادب العربی، دكتر عمر فروع؛
15. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی؛
16. دایرةالمعارف الاسلامیة؛
17. سیره ابن هشام (السیرة النبویة) ابومحمد عبدالملك بن هاشم بن ایوب؛
18. كتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی؛
19. لسان العرب ابن منظور؛
20. معجم البلدان، یاقوت حموی و معجم الادباء، یاقوت حموی.
ب) منابع اطلاعاتی الكترونیكی
استفاده از رایانه در كتاب‌خانه‌ها، پیش از دهه 1960 آغاز شد و در بخش‌های اداری، امانت كتاب و خرید و دریافت منابع و مواد كتاب‌خانه‌ایبه كار رفت. در دهه 1960،كتاب‌خانه كنگره امریكا با استفاده از طرح «مارك»، فهرست‌نویسی رایانه‌ای را آغاز كرد. «مارك»، طرح موفقی بود كه سبب شد بخش‌هایدیگر كتاب‌خانهیعنیبخش پی‌آیندها، مدیریت، تهیه فهرست و نمایه‌ها، امانت بین كتاب‌خانه‌ها و... به تدریج از رایانه استفاده كنند. با ظهور رسانه‌های الكترونیكی پیشرفته در گردآوری و پخش اطلاعات مانند سی‌دی‌رام، دی‌وی‌دی، پایگاه اطلاعاتی و شبكه‌های اطلاع‌رسانی همچون اینترنت، رایانه به بخش ضروری مواد كتاب‌خانه‌ای جهان تبدیل شد.نمونه‌هایی از خدمات رایانه و اینترنت و وب جهانی در حال حاضر عبارتند از:
1. دسترسی به پایگاه‌ها و شبكه‌های اطلاعاتی و وب‌سایتِ افراد، سازمان‌ها، نهادهای ملی، بین‌المللی، دولتی، تجاری، كتاب‌خانه‌ها، دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقی جهان؛
2. دسترسی به فهرستگان كتاب‌خانه‌ها و امانت گرفتن منابع كتاب‌خانه‌ای؛
3. دسترسی به متن كامل مقاله‌های مجله‌های علمی؛
4. نشر الكترونیكی سریع و ارزان برای محققان، نویسندگان و ناشران؛
5. آموزش از راه دور، پست الكترونیكی و...؛
6. دسترس به مطالب روزنامه‌ها، وقایع مهم و جاری، اطلاعات سیاحتی و تفریحی و... .
1. پایگاه اطلاعاتی
پایگاه داده‌ها، مجموعه اطلاعات سازمان‌یافته‌ای هستند كه بیشتر به شكل الكترونیكی ذخیره و پردازش می‌شود و به همین شكل نیز قابل جست‌وجو و استفاده است. این اطلاعات معمولاً در یك فایل رایانه یا رویسی‌دی‌رام به شكل متنییا عددییا هر دو صورت ذخیره می‌شوند. در پایگاه‌ای اطلاعاتی چند رسانه‌ای علاوه بر متن، عكس، صوت و تصاویر متحرك نیز ذخیره می‌شود. بسیاری از پایگاه‌های اطلاعاتی همان چكیده‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها، كتاب‌شناسی‌ها، راهنماها و دایرةالمعارف‌ها و دیگر منابع مرجع هستند كه قبلاً به شكل چاپی منتشر می‌شدند.
سی‌دی‌رام (دیسك فشرده فقط خواندنی) نوعی دیسك فشرده است كه قدرت ذخیره مطالب یك یا چند كتاب را دارد. به دلیل روش ذخیره اطلاعات در این دیسك‌ها به آنها «دیسك نوری»هم می‌گویند. هر دیسك می‌تواند تا حدود 250هزار صفحه را ذخیره كند. این اطلاعات غیر قابل تغییر هستند؛یعنینمی‌توان مطلبی به آن افزود یا كاست. انواع جدید دیسك‌های فشرده مانند سی‌دی ـ آردبلیو قابلیت ذخیره بیشتری دارند. گاهی صدها جلد از یك كتاب مرجع مانند چكیده‌نامه، كتاب‌شناسی، دایرةالمعارف و دیگر متون در یك دیسك فشرده با قیمت كم و كیفیت بالا در اختیار كاربران قرار می‌گیرد. (انوار،1384، ص99)
2. شبكه‌های اطلاعاتی
شبكه عبارت است از مجموعه‌ای از رایانه‌ها كه از طریق پیوندهای مخابراتی و ارتباطی با هم متصلند و برای ارتباط باهم از یك قرارداد یا پروتكل پیروی می‌كنند. این قرارداد مشترك برای تبادل اطلاعات است.اكنون بسیاری از مراكز، سازمان‌های فرهنگی، دانشگاهی و تجاری در سراسر دنیا به شبكه‌های ارتباطی متصلند. برخی از آنها مطالب خود را رایگان در اختیار همگان می‌گذارند مانند پایگاه اطلاعاتی«مدلاین» كه حاوی میلیون‌ها ركورد اطلاعات پزشكی موجود در كتاب‌خانه ملی امریكاست. پایگاه «اگریس»، «اگریكولا» در حوزه كشاورزی در كتاب‌خانه كنگره امریكا و در ایران نیز پایگاه اطلاعاتی«مركز اطلاعات و مدارك علمی» اطلاعات مفید را رایگان عرضه می‌كنند، برخلاف شبكه تجاری«دیالوگ»كه اطلاعات را می‌فروشد.
3. اینترنت
اینترنت یا اختصار آن،«نت»، شبكه بزرگ اطلاع‌رسانیجهانیاست كه از اتصال و ارتباط مجموعه‌ای از شبكه‌های رایانه‌ای كشورهای مختلف جهان به وجود آمده و بر مبنای هم‌گرایی رایانه‌ای و ارتباط تلفنی راه دور طرح‌ریزی شده است. مجموعه رایانه‌های این شبكه برای انتقال داده‌ها و كنترل و هدایت پیام‌ها از قرارداد بین شبكه‌ای(تی‌سی‌پی/ آی‌پی) استفاده می‌كنند كه به آن بزرگراه اطلاعاتی هم می‌گویند. اینترنت هم در مراكز و نهادهای مختلف و هم در منازل جای خود را یافته است و خدمات زیر را ارائه می‌دهد:
1. تار گسترده جهانییا شبكه وب، شبكه‌ای است جهانی و چند رسانه‌ای كه نوشته، تصویر، گرافیك، كلام، موسیقی، ویدئو و انیمیشن را ارائه می‌دهد.
2. گوفر، سیستم سرویس‌دهنده / سرویس‌گیرنده‌ای است كه مطالب آن، موضوعیبوده و بر اساس یك پیوستگی منطقی از كلی به جزئی و فرعی منظم شده است و كار جست‌وجو را آسان می‌كند.
3. انتقال فایل: اتصال یك رایانه را با آرشیو رایانه دیگر ممكن می‌سازد و می‌توان از آن متن، صدا، فیلم و... دریافت كرد.
4. دسترسی به اطلاعات از راه دور.
5. پست الكترونیكی: اكنون سریع‌ترین و ارزان‌ترین خدمات پستی را انجام می‌دهد.تشكیل گروه‌های خبری، كنفرانس‌های الكترونیكی و... نیز در آن اتفاق می‌افتد.
4. معرفی شبكه‌های اطلاعاتی مفید برای كار مرجع
1. شبكه‌های كتابداری جهانی مانند شبكه اُسی اِل سی و شبكه آرلین در سطح ملی و جهانی به متقاضیان خود به خصوص كتاب‌خانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی خدمت ارائه می‌دهند. شبكه غیر انتفاعی اُسی اِل سی، بیش از همه عضو دارد و تا سال 2003 تعداد 43559 كتاب‌خانه بزرگ و كوچك دنیا در 86 كشور در آن عضو بودند. این شبكه تاكنون برخی از آثار نویسندگان امریكا را در شبكه نت ارائه داده است.
2. شبكه اطلاع‌رسانی تجاری مانند دیالوگ تاكنون بزرگترین ناشر و فروشنده منابع اطلاعاتی الكترونیكی شناخته شده است. این شبكه بیش از 800 میلیون ركورد را در موضوعات مختلف در خود جای داده و در ماه بیش از 700 هزار جستوجوگر دارد كه بیش از 17 میلیون صفحه را مشاهده می‌كنند. (همان، ص102)
سایت كتاب‌خانه تحقیقاتی جهان
از جمله این سایت‌ها، سایت كتاب‌خانه كنگره امریكاست كه خود دارای پیوند به سایت كتاب‌خانه‌های دیگر است. نمونه دیگر،«ویرچوال لایبرری» است كه بهترین سایت‌های شبكه وب را به روش موضوعی طبقه‌بندی كرده است. سایت «دِ لایبرری این دِ اسكای»، سایتی است برای آموزگاران، دانش‌آموزان، پدران و مادران كه پاسخ‌گوی سؤالات مراجعان درباره مسائل تربیتی و آموزشی است. بسیاری از كتاب‌خانه‌های دانشگاهی در همین ردیف قرار می‌گیرند.
سایت‌های مرجع عمومی در اینترنت
این سایت‌ها بیشتر پاسخ‌گوی سؤالات مرجع ساده هستند، مانند «اسك جیوز» كه جواب سؤال را با سؤال می‌دهد. در حالی كه جواب در سؤال دوم هست.مثلاً می‌پرسد پایتخت كشور ایران كجاست؟ می‌گوید: تهران پایتخت كدام كشور است؟ در سایت مرجع «یاهو»از طریق تنظیم مرتب اطلاعات و جست‌وجوگری از كلی و عام به موضوعات خاص و فرعی هدایت می‌شویم و به پیوندهای بی‌شماری رهنمون می‌شویم. از طریق این سایت می‌توان به منابع مرجع مانند دایرةالمعارف‌ها، فرهنگ‌های زبان، كلمات اختصاری و امثال آن دست یافت. نمونه دیگر مراجع تجاری در اینترنت، «الكتریك لایبرری»است كه مقاله‌های مجله‌ها و روزنامه‌ها را ذخیره می‌كند و متن كامل آنها را ارائه می‌دهد.
سایت‌های آموزشی
این‌گونه سایت‌ها فراوان هستند كه برای پاسخ به سؤالات تعبیه شده‌اند. از بهترین سایت‌های رایگان آموزشی، سایت مؤسسه تكنولوژی«اسیتونس» است.اطلاعات این سایت به نه موضوع كلی و سپس به موضوع‌های فرعی طبقه‌بندی شده است. این سایت، فهرستی نیز از سایت‌های متخصصان همان زمینه‌ها را ارائه می‌دهد كه می‌توانند پاسخ‌گوی سؤال باشند. موضوع‌ها در این سایت عبارتند از: اقتصاد و بازاریابی، ادبیات، منابع مرجع، كالج‌ها و دانشگاه‌ها، متخصصان، علوم رایانه‌ای و اینترنت، بهداشت (پزشكی، علوم محض و كاربردی).
سایت‌های دیگری هم در اینترنت هست كه محققان و دانشجویان را در مراحل مختلف یك پژوهش و نوشتن مقاله‌های علمی و پایان‌نامه‌ها، راهنمایی می‌كنند.از نمونه این سایت‌ها «اینفو زون» (Info zone) است كه مراحل روش تحقیق را ارائه می‌دهد یا سایت «ریسرچ پیپر» Research paperایده‌های تحقیقی را در خود جای داده است.
روزنامه‌ها، مجله‌ها و كتاب‌ها در اینترنت
بسیاری از روزنامه‌های معتبر جهان در شبكه اینترنت وجود دارد و مطالب مندرج در آن را می‌توان به رایگان خواند. درعین حال، مجلات علمی ـ تخصصی دارای هزینه هستند.از طریق شبكه‌های اُسی ال سی و آرلین می‌توان به آرشیو مجله‌های علمی دست یافت.
گاهی متن كامل كتاب‌ها به خصوص كتاب‌هایی كه تاریخ كپی‌رایت آنها گذشته است،در نت قرار می‌گیرد. نمونه این شبكه‌ها، كتاب‌خانه نت است كه متن بسیاری از كتاب‌های كلاسیك و معاصر را دارد. كتاب‌خانه واتیكان هم كتاب‌های چاپی هم خطی دارد.ناشران بزرگ مثل گوتنبرگ و رندم هاوس هم دست به چاپ الكترونیكی كتاب‌ها زده‌اند. (همان، ص111)
5. بازیابی اطلاعات از طریق یوزنت
امكانات و ویژگی‌های اینترنت، محیطی فعال برای ارتباط افراد در سطوح مختلف سنی و ذوقی و مراتب مختلف علمی، فرهنگی و اجتماعی پدید آورده و آنها را از طریق یوزنت كه بزرگترین شبكه گروه‌های خبری عمومی امریكاست، به هم نزدیك كرده است. افراد هم‌ذوق و هم‌فكر در گروه‌های كوچك و بزرگ گرد هم می‌آیند تا در موضوعات تخصصییا غیر تخصصی با هم گفت‌وگو و تبادل نظر كنند.تشكیل گروه‌های خبری، فهرست‌های پستییا لیست سرور، اتاق‌هایگفت‌وگو، سیستم تابلوی اعلانات و مانند آن، امكان اطلاع‌رسانی را گسترش داده است. متخصصان رشته‌های مختلف می‌توانند كنفرانس‌های الكترونیكی را از این طریق تشكیل دهند و افراد همسو را بیابند.
یكی از این سایت‌ها،«دژاكوم»است. كسی كه می‌خواهد پیام‌های مناسب ذوق، حرفه و تخصص خود را دریافت كند، باید عضو فهرست پستی شود تا پیام‌های زاید از طریق این سیستم قبل از رسیدن به او حذف شود. در اتاق‌هایگفت‌وگو، افراد از طریق اینترنت و با استفاده از گوشی‌های متصل به رایانه می‌توانند با هم گفت‌وگو كنند. یكی از سایت‌های مورد استفاده «یاهو»است كه در آن، دو تا ده نفر هم‌زمان با هم می‌توانند صحبت كنند.
6. ابزارهایجست‌وجو در اینترنت
چگونه می‌توان در زمانی كوتاه، مطالب مورد نیاز خود را بازیابی كرد؟ لازم است ابتدا ابزارهایجست‌وجو و سپس نوع روش جست‌وجو را به خوبی بشناسیم. هر یك از ابزارهای جست‌وجو ویژگی‌هایی دارند كه برای پاسخ‌گویی به نوعی از پرسش‌ها مفید است. این ویژگی‌ها عبارتند از: داشتن امكانات مختلف برایجست‌وجو و بازیابی مطالب، امكان جست‌وجو به زبان‌های مختلف، كمیت و كیفیت مطالب ذخیره شده و از همه مهم‌تر، سرعت و كارآیی. چند نمونه از این ابزارها عبارتند از:
1. یاهو: برایجست‌وجوی موضوع كلی و جامع بر دیگر ابزارها برتری دارد. بهترین سایت‌ها با این ابزار پیوند دارد و از روش جست‌وجوی كلیدواژه‌ای و موضوعی می‌توان استفاده كرد و پاسخ سریع و دقیق گرفت.
2. آلتا ویستا: از ابزارهای پاسخ‌یاب سودمند برای پرسش‌های دقیق و كوتاه است كه جوابی روشن و مختصر می‌دهد. جست‌وجو به بیست و پنج زبان زنده دنیاست.
3. گوگل: این ابزار بسیار كارآمد، دقیق و سریع است. این ابزار می‌تواند به سرعت میلیون‌ها صفحه شبكه وب و آدرس سایت‌ها را جست‌وجو كند. مطالب ذخیره شده در گوگل به پانزده زبان زنده دنیاست كه یكی از آنها فارسی است.
4. فست (Fast):با داشتن بیش از 300 میلیون سایت یكی از بزرگترین ابزارهایجست‌وجو محسوب می‌شود.
5. هات بات (Hot Bot):بخشی از ابزار جست‌وجوی لای كاس (Lycos) است كه برای پرسش‌های پیچیده و تخصصی مفید است.
6. نوردرن لایت (NorthernLight):موضوع‌های عام و كلی و تخصصی را جست‌وجو كند.با ابزارهایجست‌وجوی تخصصی غیر رایگان كه به مجله‌های علمی و كتاب‌ها دسترسیدارند، ارتباط برقرار می‌كند و متن كامل مقاله‌ای از آن مجله‌ها را ارائه می‌دهد.
7. ابزار جست‌وجوی گُ (Go):مناسب‌ترین ابزار جست‌وجو برای پاسخ به سؤالات مربوط به وقایع جاریبا روش جست‌وجوی كلیدواژه‌ای است.
8. ابزار جست‌وجوی دیالوگ: می‌تواند در یك زمان جست‌وجو را فقط به تعدادی از پایگاه‌های اطلاعاتی تخصصی محدود كند و نتیجه را كه بسیار دقیق و تخصصی است، به پژوهشگر ارائه دهد.
بعضی از ابزارها می‌توانند از نتایج جست‌وجوی ابزارهای دیگر استفاده كنند و با حذف مطالب تكراری، نتیجه جست‌وجو را ارائه دهند مثل كپرنیك كه از یاهو و آلتا ویستا كمك می‌گیرد.
7. جست‌وجو در پایگاه‌های اطلاعاتی و اینترنت
در كتاب‌خانه‌ها، بروشورهای راهنمای استفاده از رایانه برای دست‌یابی به فهرست مواد و منابع كتاب‌خانه در اختیار مراجعه‌كنندگان قرار می‌گیرد. در این بروشورها، روش بازیابی اطلاعات كتاب‌شناختی ذكر شده است و جستوجوگر می‌تواند از طریق نام نویسنده اثر، عنوان، موضوع و نوع اثر، كلیدواژه مطالب مورد نیاز را پیدا كند.
كارآمدترین راه جست‌وجو در شبكه وب، دانستن نشانی، صفحات وب یا سایتی است كه پاسخ‌گوی موضوع سؤال است.مثلاً برایكسی كه دنبال مطالب آماری درباره اقتصاد كاناداست، سایت آمار كانادا، پاسخ‌گوی سؤال اوست. روش جست‌وجو از طریق عملگر منطقیبول برایجست‌وجوی سؤال‌های پیچیده و تخصصی كارآمد است.در این روش از طریق واژه‌هایandو orو notمی‌توان دایره جست‌وجو را محدود یا وسیع‌تر و كلی‌تر كرد.واژه andبین دو واژه را پیوند می‌دهد.اگر یكی نباشد، دیگری را هم نمی‌یابد. حرفی نفیnotجست‌وجو را محدود می‌كند و orشمول منطقی است و جست‌وجو را گسترده می‌كند.
8. ارزیابی پایگاه‌ها و منابع اطلاع‌رسانی الكترونیكی
كم و بیش شبیه ارزیابیمأخذو مرجع‌های چاپی است. انتخاب درست منابع الكترونیكی، مستلزم مطالعه، نقد و بررسی متخصصان آشنا به این منابع است. یكی از راه‌های مفید ارزیابی، مطالعه صفحه آغازین سایت است كه توجه به علائم اختصاری و نشانه‌های سایت، نوع سایت و هدف مؤسسه پدیدآورنده را مشخص می‌كند؛ مثلاً كلمه اختصاریeduكه مخفف educationاست، نشان از آموزشی بودن سایت دارد.
در انتخاب منابع و پایگاه‌های الكترونیك، سطح معلومات استفاده‌كنندگان و تناسب آنها با نوع كتاب‌خانه(دانشگاهی، عمومی، تخصصی) را باید در نظر داشت. نكته دیگر آنكه جست‌وجو و بازیابی مطالب در آن پایگاه‌ها آسان باشد. امكان جست‌وجو از طریق عملگر منطقی، كلیدواژه‌ای، داشتن نمایه‌ها و اصطلاح‌نامه، تنظیم منطقی مطالب ذخیره شده، داشتن ارتباط با سایت‌های دیگر، ارجاعات مفید و لازم و فواصل كوتاه تجدید نظر موضوعات در آن، همه از مزایاییك پایگاه اطلاع‌رسانی است.
منابع الكترونیكی چند رسانه‌ای مانند دایرةالمعارف‌های چند رسانه‌ای باید بررسی شوند كه رسانه‌ها (صوت، فیلم، تصویر و...) از كیفیت خوب رسانه‌های دیداری و شنیداری برخوردار و هر كدام از رسانه‌ها، ارتباط منطقی و هماهنگ با مطالب متن داشته باشند و بتوانند به درك بهتر مطالب متن كمك كنند.
9. معرفی پایگاه‌های اسلامی موجود در اینترنت
1.پایگاه قرآن كریم http://www.holyquran.net
2.شبكه قرآن http://www.quran.net/quran.htm
3.معجم المفهرس قرآن كریم http://www.216.71.59.224/prog.htm
4.پایگاه حوزه http://www.hawzah.net
5.شبكه آل البیت http://www.al-shia.com
6.پایگاه اسلام http://www.al-islam.org
7.پایگاه رافد http://www.rafed.net
8.موسسه دارالحدیث http://www.hadith.net
9.پایگاه امام علی(ع) http://www.imamali.net
10. پایگاه الكوثر http://www.alkowthar.com
11. دانشگاه اسلامیhttp://www.uofislam.org
12. مكتبه الغدیر http://www.216.71.59.224
13. شبكه بلاغ http://www.balagh.net
14. پایگاه شیعه http://www.shia.org
15. شبكه امام رضا http://www.emamreza.net
16. پایگاه النجات http://www.annejat.com
17. شبكه دانا فجر http://www.danafajr.com
18. پایگاه راهنمای شیعه http://www.aldalee.org
19. پایگاه‌های شیعیhttp://www.shiaink.org
20. پایگاه نور الاسلام http://www.jaffari.org
21. پایگاه الكتاب http://www.almasder.domainvalet.com/indexl
22. پایگاه غدیر http://www.ghadeer.org/main.htm
23. پایگاه شهدا http://www.sobh.org
24. اسلام http://www.isk\\la.usa.com
25. راهنمای پایگاه‌های شیعه http://www.shiasearch.net
26. پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی پارسا
http://www.islamicdatabank.com
27. پایگاه فقه اسلامیhttp://www.islamicfegh.org
28. پایگاه محدث http://www.muaddith.org
... و ده‌ها پایگاه دیگر (موسوی چلك،1385، ص152 ـ 148)