روش به معنای راه و رفتار و شیوه كار است و اصطلاحاً عبارت از مجموعه‌ای از رفتارها و برنامه‌های هماهنگ است كه پژوهشگر را در جست‌وجو و رسیدن به هدفی معین یاری می‌كند.
مراد از انتخاب روش تحقیق این است كه مشخص كنیم، چه نوع روش تحقیقی برای بررسی موضوع خاص لازم است. انتخاب روش تحقیق، به هدف‌ها و ماهیت موضوع پژوهش و امكانات اجرایی آن بستگیدارد. هدف از انتخاب روش تحقیق آن است كه محقق مشخص سازد، چه شیوه و روشی را اتخاذ كند تا او را هر چه دقیق‌تر، آسان‌تر، سریع‌تر و ارزان‌تر در دست‌یابی به پاسخ‌هایی براییك پرسش یا پرسش‌های تحقیقی مورد نظر كمك كند.
1. انواع روش‌ها
1. در موضوعات جامعه‌شناسی و روان‌شناسی، بیشتر از روش مشاهده، گفت‌وگو و پرسش‌نامه، آمار، سنجش و تحلیل استفاده می‌شود؛
2. در علوم پزشكی و پیراپزشكی، زبان‌شناسی، فیزیكی، شیمی و مانند آنها، از جمله بهترین عناصر تعیین‌كننده در روش «تجربه و آزمایش» و كمك گرفتن از ابزارهاست؛
3. در علوم انسانی و تحقیقات ادبی، از روش جست‌وجوی منابع تحقیق و مطالعه آنها و بررسی نكته‌هاییافت شده، استفاده می‌شود. (عبدالملكی،1390، ص37 ـ 36)
4. از دیگر روش‌ها، روش تحلیل محتواست و آن برای مطالعه ارتباطات و به منظور توصیف رفتار اجتماعی و آزمون فرضیه‌ای كه در مورد آن تدوین شده است، اجرا می‌شود. تحلیل محتوا به هر روش استنباطیگفته می‌شود كه به صورت منظم و عینیبرایتعیین ویژگی‌های پیام‌ها به كار می‌رود. (فرزاد حكیم‌زاده، جمال عبدالملكی،1390، ص76 ـ 74)
5. روش در تحقیق تاریخی: موضوعی معین را بررسی می‌كند كه در گذشته یا در زمان خاصی اتفاق افتاده است. محقق می‌كوشد در روش تحقیق تاریخی، حقایق گذشته را از راه جمع‌آوری اطلاعات، ارزش‌یابی و بررسی صحت و سقم این اطلاعات، تركیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آنها، به صورتی منظم و عینی ارائه كند و نتایج پژوهشی قابل دفاعی را در ارتباط با فرض یا فرض‌های ویژه تحقیق بگیرد، مثل: بررسی تاریخیتعلیم و تربیت در عصر صفوی.
مراحل پژوهش تاریخی عبارتند از:
1. تعریف و محدود كردن مسئله؛
2. صورت‌بندی فرضیه؛
3. جمع‌آوری اطلاعات كتیبه‌ها و حفاری‌ها؛
4. ارزش‌یابی اطلاعات و منابع بر اساس
الف) سند مدارك و منابع اطلاعاتی؛
ب) ارزش‌یابی محتوا یا پیام‌ها؛
5. تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری.
6. روش در تحقیق توصیفی: هدف توصیف عینی، واقعی و منظم خصوصیات یك موقعیت یا یك موضوع است. به عبارت دیگر، پژوهشگر در این تحقیقات سعی می‌كند تا «آنچه هست» را بدون هیچ‌گونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و از موقعیت نتایج عینیبگیرد. موضوعات زیر توصیفی‌اند:
1. مطالعه و تعریف موقعیت‌های شغلی در یك مركز آموزش؛
2. جمع‌آوری و بررسی نظرات مردم در مورد نیاز به تأسیس یك مدرسه حرفه‌ای.
در جهت توصیف كردن و گزارش‌نویسی از موقعیت‌ها و وقایع بر اساس اطلاعاتی كه صرفاً جنبه وصفی دارد، استفاده می‌شود.
7. روش در مطالعه موردی: به طور كامل یك واحد اجتماعیمطالعه می‌شود. این واحد ممكن است درباره یك شخص، یك خانواده،یك گروه اجتماعی، یك نهاد اجتماعییا یك جماعت باشد. هدف مطالعه موردی، شناختن دوره زندگییا بخش مهمی از دوره زندگییك واحد است.
8. تحقیق زمینه‌یابی(پیمایشی): عبارت از مشاهده پدیده‌ها به منظور معنا دادن به جنبه‌های مختلف اطلاعات جمع‌آوری شده است. این تحقیق از دو مرحله تشكیل شده است:
1. مشاهده دقیق و نزدیك پارامترهای مورد پژوهش در جامعه؛
2. جمع‌آوری اطلاعات و معنا دادن به آنچه مشاهده شده است. (بیابانگرد،1382، ص44)
2. روش علمی
روش علمی، تركیبی از مهم‌ترین جنبه‌های دو روش قیاسی و استقرایی است.در این روش، پژوهشگر به كمك مشاهده‌ها و خود فرضیه‌هایی صورت‌بندی، سپس اطلاعات لازم را جمع‌آوریمی‌كند و به آزمون فرضیه می‌پردازد.
تفاوت بین روش علمی و استدلال استقرایی، در تدوین فرضیه است.بین پژوهش و روش علمی هم با توجه به عوامل مشترك بین آنها تفاوت وجود دارد و آن اینكه پژوهش روندی رسمی‌تر، منظم‌تر و قوی‌تر از روش علمی است. پژوهش مرحله تخصصی‌تری از روش‌شناسی علمی است.
3. مراحل روش علمی
1. احساس مشكل یا مسئله (تنظیم مسئله پژوهش)
همواره پژوهش علمیبا نوعی مسئله یا مشكل آغاز می‌شود و هدف آن پیدا كردن جواب مسائل با استفاده از روش‌های علمی است.نخستین گام در این جهت هم آن است كه مسئله‌ای را كه با آن برخورد كرده است، با یك نظام منطقی و قابل كنترل بیان كند. دشوارترین گام در فرآیند پژوهش، مشخص كردن مسئله مورد مطالعه است.
2. تعیین و تعریف مشكل یا مسئله
محقق در این مرحله به بیان تعریفی عملیاتی از مشكل می‌پردازد. عملیاتی كردن،یعنی بیان متغیرها به صورتی كه قابل مشاهده و اندازه‌گیری باشند.
3. پیشنهاد راه‌حل(تدوین فرضیه)
محقق پس از تعقل در مورد مسئله و پس از بررسی تجارب مقدماتی، جواب‌های ممكن فرضیه‌ای را تنظیم می‌كند. فرضیه بیانی مبتنی به حدس یا پیشنهادی موقتی درباره رابطه بین دو یا چند پدیده و متغیر است.
4. استدلال قیاسی درباره نتایج و راه‌حل‌های پیشنهادی
دانشمند در این مرحله به نظمی خاص در نتایج دست می‌یابد و به دلالت‌های ضمنی آن نیز پی می‌برد. استدلال ممكن است مسئله را تغییر دهد. استدلال هم پژوهشگر را در جهت درك مسائل وسیع‌تر، اساسی‌تر و در نتیجه مهم‌تر، هدایت، و هم برای فرضیه اصلی، استنباط‌های ضمنی آزمون‌پذیر فراهم می‌كند.
5. آزمودن فرضیه
اساس‌آزمون یك فرضیه، آزمون رابطه‌ایاست كه به وسیله فرضیه بیان شده است.بنابراین، هرگز خود متغیرها آزمون نمی‌شوند، بلكه رابطه آنها مورد آزمون قرار می‌گیرد. برای آزمون فرضیه‌ها، داده‌های تجربی را پس از گردآوری و تلخیص به كمك روش‌های آماریمی‌پذیریم یا رد می‌كنیم.
طبقه‌بندی اساسی‌ترین روش برای كاهش داده‌ها و تبدیل آنها به مجموعه‌ای قابل استفاده است. شرط اساسی در این روش شناخت طبقه‌هاست.
6. تهیه گزارش پژوهش
كار پژوهشی با خاتمه پژوهش به اتمام نمی‌رسد، بلكه پژوهشگر موظف است آنچه را یافته، اطلاع‌رسانی كند. (بیابانگرد،1382، ص46)
4. انواع روش‌های مطالعاتی در انجام پژوهش‌ها
1. تحقیق تاریخی:بر موضوعی كه در گذشته اتفاق افتاده، معطوف است.محقق در این روش تلاش می‌كند حقایق گذشته را از طریق جمع‌آوری اطلاعات، ارزش‌یابیكند؛ درستی و نادرستیاطلاعات را بررسی كند؛ دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آنها را به صورتی منظم و عینی ارائه كند و از آنها نتایج پژوهشی قابل دفاعی را در زمینه فرض یا فرض‌های تحقیق بگیرد. منابع تاریخ به دو دسته تقسیم می‌شود: اسناد كه به صورت نوشتاری است و آثار و ابنیه كه به صورت آثار باستانی و غیر مكتوب است. در مطالعات تاریخی، منابع دست اول به منابعی گفته می‌شود كه به وسیله شاهد واقعی حادثه ارائه شده است، در حالی كه منابع دست دوم از طریق واسطه به پژوهشگر رسیده‌اند. معمولاً فرآیند پژوهش تاریخی از طریق نقد یا اعتبار درونی است كه می‌پرسد اگرچه این سند و مدرك یا شئ باقی‌مانده واقعی و اصل است، آیا تصویری واقعی از واقعه را ارائه می‌دهد یعنی نقد یا اعتبار بیرونی، مستند مدرك یا اثر را بررسیمی‌كند.
2.در پژوهش توصیفی:توصیف عینی و واقعی و منظم خصوصیات یك موقعیت یا موضوع است. در این پژوهش محقق در پی كشف و توضیح روابط، همبستگی و احتمالاً آزمودن فرض‌ها و پیش‌بینی رویدادها نیست، بلكه توجه او بیشتر در جهت توصیف و گزارش موقعیت‌ها و وقایع بر اساس اطلاعاتی است كه صرفاً جنبه وصفی دارد. گاهی به آن تحقیق غیر تجربی هم می‌گویند.
3. تحقیقات تداومی(طولی):هدف محقق بررسی چگونگی مراحل و نمونه‌های رشد، با تغییرات آنها در نتیجه گذشت زمان است، مثل روال رشد جسمییا عقلی در یك گروه از كودكی تا بزرگ‌سالییا نمونه‌های رشد در مراحل مختلف سنی و تعیین میزان تغییرات حاصل از آنها.
4. مطالعه موردی:روشی برای تنظیم داده‌های اجتماعی به منظور نشان دادن واقعیت‌های اجتماعی است.در مطالعه موردییك واحد اجتماعی به طور كامل مطالعه می‌شود. مطالعه موردی درباره یك فرد، تحلیل عمیق را تأكید می‌كند؛ كاری كه زیگموند فروید انجام داد یا رشد شناختی پیاژه.
5. قوم‌نگارییا مردم‌شناسی فرهنگی:به مطالعه ویژگی‌هایفرهنگی و مسائلی چون زبان، ازدواج، زندگی خانوادگی، روش‌های پرورشی كودكان در اقوام مختلف می‌پردازد.
6. تحقیق زمینه‌یابی(پیمایشی): عبارت از مشاهده پدیده‌ها به منظور معنا دادن به جنبه‌های مختلف اطلاعات جمع‌آوری شده است. این تحقیق زمانی است كه محقق در پی دریافت درصد افرادی كه موافق یا مخالف عقیده‌ای هستند یا برای كشف رابطه بین متغیرها یا بررسی امكان وجود رابطه علت و معلولی از طریق مشاهده و مطالعه نتایج موجود و زمینه قبلی آنها به امید یافتن علت وقوع پدیده یا عمل است.در علوم تربیتی هم تحقیق زمینه‌یابی به منظور مطالعه شرایط موجود درباره نیازهای آموزشی به كار می‌رود. این تحقیق به وسیله پرسش‌نامهیا مصاحبه انجام می‌گیرد.
7. تحقیق همبستگی: هنگامی كه محقق دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف مربوط به یك گروه یا یك دسته از دو یا چند گروه را در اختیار دارد، می‌تواند از روش تحقیق همبستگی استفاده كند؛ چراكه این روش برای مطالعه میزان تغییرات در یك یا چند عامل بر اثر تغییرات یك یا چند عامل دیگر است. این تحقیق درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است: «آیا رابطه‌ای بین این دو دسته اطلاعات وجود دارد؟» به بررسی رابط بین متغیرها می‌پردازد، ولی لزوماً روابط علت و معلولی را نشان نمی‌دهد و در مقایسه با روش تجربی، كنترل كمتری بر روی متغیرها دارد.
8. پرسش‌نامه‌ها و مصاحبه:از معمولی‌ترین ابزار تحقیق در روش زمینه‌یابی هستند. اولین قدم در انجام تحقیق پرسش‌نامه‌ای، فهرست‌بندی هدف‌هایی است كه قصد دسترسی آنها را از طریق پرسش‌نامه داریم.اولین قدم در مصاحبه هم بیان هدف یا هدف‌های پژوهش است. برای برقراری ارتباط موفقیت‌آمیز با پرسش‌نامه، باید زبان پرسش‌نامه، مختصر و موجز باشد و به صورتی جهت داده شود كه پاسخ‌دهندگان، درك واحدی از پرسش داشته باشند. مصاحبه هم به دلیل ایجاد كنش متقابل كلامی بین مصاحبه‌كننده و مصاحبه‌شونده بی‌همتاست. مهم‌ترین مزیت مصاحبه، قابلیت انعطاف‌پذیری آن است و عمده‌ترین محدودیت، ایجاد رابطه عاطفی است. مصاحبه به صورت كاملاً هدایت شدهیا پاره هدایت شدهیا غیر هدایت شده، انجام می‌گیرد. مصاحبه كاملاً هدایت شده به صورت «بلی» و «خیر» است.روش پاره هدایت شده در مطالعه‌هایآموزشی، بسیار كاربرد دارد و مناسب‌تر از سایر روش‌هاست. مصاحبه غیر هدایت شده، شبیه روش مراجع محوری در روان‌شناسی بالینی است.
9. تحقیق علّیـ مقایسه‌ای:غالباً به روش «پس‌رویداد» معروف است، به مواردی كه در آنها از پیش رخ داده است و مطالعه آن در حال حاضر از طریق اثری كه بر متغیر دیگر ـ كه معلول خوانده می‌شود ـ گذارده و بر جا مانده است، امكان دارد. روش علمی ـ مقایسه‌ای بیشتر اوقات برایآزمودن فرضیه درباره روابط علت و معلولی، به جای روش تحقیق آزمایشی به كار می‌رود. بارزترین نارسایی روش تحقیق علّی ـ مقایسه‌ای(پس‌رویداد)، عدم توانایی كنترل متغیر است.
10. تحلیل محتوا: یك روش پژوهشی است به منظور مطالعات ارتباطات ما با دنیای پیرامونی كه چارچوب اصلی آن بر پایه چه كسی، چه چیزی را، چگونه و با چه تأثیری، استوار است.
تحلیل محتوا، مطالعه ارتباطات است و به منظور توصیف رفتار اجتماعی و آزمون فرضیه‌ای كه در مورد آن تدوین شده، اجرا می‌شود.به عبارت دیگر، تحلیل محتوا روشی پژوهشی است كه به صورت منظم و عینی برای توصیف مقداری محتوایآشكار ارتباطات به كار برده می‌شود.تحلیل محتوا به هر روش استنباطی اطلاق می‌گردد كه به صورت منظم و عینی، به منظور تعیین ویژگی‌های پیام‌ها به كار می‌رود. در این روش، پیام‌ها یا اطلاعات به صورت منظم كدگذاری و به نحوی طبقه‌بندی می‌شوند كه پژوهشگر بتواند آنها را به صورت كمی تجزیه و تحلیل كند. این روش برای هر شكلی از ارتباطات انسانی، از اشارات تا كتاب‌های درسی و از تخته اعلانات تا آگاهی‌های تجاری تلویزیون، به كار می‌رود. (بیابانگرد،1382، ص60 ـ 58)