مراحل نگارش مقاله تخصصی
هر اثر علمی ـ تحقیقی دارای سه ركن است:
الف) مواد سالم و معتبر كه از طریق استدلال‌های علمی به دست آمده باشد.
ب) شیوه صحیح استدلال.
ج) توان علمی و اجتماعی محقق برای شناخت روش‌های درست تحقیق.
پس از تأمین اركان سه‌گانه، باید مراحل ذیل به ترتیب پیموده شود:
1. مسئله‌یابی، فرضیه و طرح تحقیق
ابتدا انسان دغدغه حل مشكل و مسئله‌ای را در ذهن می‌پروراند و تصمیم می‌گیرد كه در پی كشف این مجهول باشد. در واقع، انسان از مجهول به معلوم می‌رسد و این سؤال‌ها و مجهولات مبنای هر فرضیه علمی را تشكیل می‌دهند. پس از طرح مجهول و تشكیل فرضیه، برای بررسی و اثبات آن باید طرح تحقیق ریخته شود. طرح تحقیق، قانون كار محقق است و هدف، محدوده كار، رئوس مباحث، ابزارها و روش تحقیق و منابع را روشن می‌سازد و مانع از پراكنده‌كاری و اتلاف وقت و نیرو می‌گردد.
2. انتخاب روش تحقیق
نویسنده مقاله تحقیقی به تناسب رشته و موضوع مورد بررسی، روش خاصی را در امر تحقیق انتخاب می‌كند. در عین حال، از برخی قواعد و روش‌های عمومی نیز استفاده می‌كند كه تقریباً در تمام مقاله‌های تحقیقی، مشترك است. روش تحقیق به دو نوع میدانی و كتاب‌خانه‌ای تقسیم می‌شود. در تحقیق كتاب‌خانه‌ای، حوزه كار محقق، كتاب‌خانه و اسناد و مدارك است و با محیط بیرونی كار ندارد. اصلی‌ترین ابزار در این روش، كتاب و امثال آن است. در این راستا محقق باید كتاب‌شناس باشد. به عبارتی، مسائلی نظیر اطمینان از صحت انتساب كتاب و مطالب آن، انتخاب منابع درجه اول و تحقیقی، عدم دخل و تصرف در محتوای آن و نگاه نقادانه به آن را از نظر دور ندارد. محقق در این روش از راه فیش‌برداری به جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازد و با تجزیه و تحلیل اطلاعات در دایره چارچوب نظری و فرضیات كندوكاو می‌كند.
3. گردآوری مواد پژوهش و منابع تحقیق
پس از عبور از دو مرحله اولیه، محقق به معلومات خویش مراجعه می‌كند و از میان دانش و محفوظات خود، آنچه را با فرضیه و مجهول وی ارتباطی دارند، برمی‌گزیند، مرتب می‌كند و مقدمات استدلال خود را تشكیل می‌دهد. در اینجا نوع و میزان معلومات، مؤثر است. همچنین تسلط او بر ابزار و تكنولوژی روز در استفاده بهتر از منابع مكتوب و فضاهای مجازی اهمیت دارد.
این مرحله با كتاب‌شناسی آغاز می‌شود. سپس در حوزه مقالات به تفحص می‌نشیند و از پایان‌نامه‌ها نیز غافل نمی‌ماند. باید توجه داشت كه در به كارگیری منابع، اصالت با اعتبار منابع است، نه تعدد آنها. همچنین فهرست منابع و مآخذ، نشان‌دهنده اعتبار علمی نوشته و بیانگر اشراف نویسنده بر منابع است. محقق باید تلاش كند از منابع قدیمی و جدیدترین تحقیقات، به درستی استفاده كند.
4. تنظیم مطالب و نتیجه‌گیری
اساساً مشكل اساسی در تنظیم مطالب، در فقدان یا نقصان طرح تحقیق بروز می‌كند. در صورتی كه محقق از ابتدا نقشه راهی بر اساس چارچوب نظری و با تكیه بر فرضیات پیش‌بینی شده داشته باشد و بداند كه در جست‌وجوی چیست، در آن صورت، منابع هم با او همراه می‌شوند و در خدمت اهداف علمی او قرار می‌گیرند. البته مشكل دیگری هم در تنظیم مطالب وجود دارد كه حاكی از ناورزیدگی در قوه تعقل و تفكر است كه به ممارست و تمرین بیشتر نیاز دارد.
محقق پس از پیمودن مراحل چهارگانه باید به شیوه ارائه مطالب التفات داشته باشد و نكات زیر را در نظر بگیرد:
در مرحله نگارش، ناگزیر به پیمودن مراحل چهارگانه هستیم: الف) مقدمه: آغاز دل‌پذیری است كه ذهن خواننده را برای ورود به بخش اصلی و بدنه مقاله یا نوشتار آماده می‌سازد.
ب) متن یا بدنه: حاوی مهم‌ترین و اصلی‌ترین مطالب مقاله است. نویسنده در این بخش، استدلال علمی خود را در جهت رد و اثبات فرضیه نخستین ارائه می‌دهد.
ج) نتیجه پایانی: در انواع مقالات، ممكن است نتیجه‌گیری‌ها كمی با هم متفاوت باشد، اما ضرورت وجود نتیجه‌گیری در هر تحقیقی انكارناپذیر است. این نتایج باید روشن، صریح و قابل دفاع و مستدل بوده و از حدس و گمان به دور باشد.
د) مستندسازی مقاله یا نوشته علمی: در نگارش مقاله به خصوص مقاله‌های تحقیقی باید از حدس و گمان و تخیل یا تكیه بر گفته‌ها و شنیده‌های غیر موثق، بدون منبع و تحقیق نشده جدا پرهیز كرد. نویسنده باید امانت‌داری را رعایت كند و خود را از اتهام سرقت ادبی و انتحال دور نگه دارد و در نهایت، با ذكر نشانی دقیق منبع، راه پژوهش را برای خوانندگان فراهم آورد.
البته ثبت ارجاعات، شیوه‌های گوناگونی دارد. ذكر ارجاع در پاورقی به یادداشت‌هایی گفته می‌شود كه در بخش پایانی صفحه نوشته می‌شود و به وسیله پاره‌خطی از متن اصلی جدا می‌گردد و خود بر دو نوع است:
الف) پاورقی توضیحی: این نوع معمولاً شامل مطالب تكمیلی است كه برای روشن‌تر شدن مطالب مبهم و مجهول متن می‌آید.
ب) پاورقی ارجاعی: برای ذكر سند و منبع مورد استفاده نویسنده است.
فهرست منابع كه گاه با عنوان كتاب‌نامه و كتاب‌شناسی از آن یاد می‌شود، نمایانگر استفاده مؤلف و محقق از كتاب‌ها و آثاری است كه مقاله یا كتاب با استناد به آنها نوشته شده است. آن هم شیوه خاصی دارد كه معمولاً به وسیله مراكز و مؤسسات در قالب آیین‌نامه ارجاع ابلاغ می‌گردد. (جودی اكرم، 1386، ندای صادق شماره 16)
فعالیت‌های علمی و تكمیلی مقالات
در این زمان، نوبت به چكیده‌نویسی می‌رسد كه بر اساس طرح تحقیق نوشته می‌شود و نویسنده در آن به طور فشرده بر اساس ضوابط و قواعد لازم، محتویات تحقیق را به تصویر می‌كشد. البته به انتخاب كلیدواژه هم كه مكمل چكیده یا به عبارتی، چكیدة چكیده است، باید توجه جدی كرد. از انتخاب نام و عنوان مناسب برای مقاله نمی‌توان غفلت ورزید. از این رو، چنانچه عنوانی را از ابتدا انتخاب كرد، باید بار دیگر آن را وارسی كند و از رسایی، گویایی و شفافیت آن مطمئن شود و چنانچه نیاز به تغییر دارد، آن را تعویض كند.
توصیه‌های كاربردی مقاله‌نویسی
«باید به طور جدی درس بخوانید ـ همان توصیه‌ای كه من همیشه به جوان‌های طلبه می‌كنم ـ علومی را كه امروز در اختیار حوزه‌های علمیه است، فرا بگیرید و از بن دندان خودتان را به سطح تحقیق برسانید. انسان با سرهم‌بندی، محقق نمی‌شود. با برف انبار كردن، انسان فقیه و فیلسوف نمی‌شود. باید محكم، خشت خشت این پایه را روی هم بچینید و بروید تا به آن اوج برسید».[1]
نحوه تنظیم صفحات مقالات به شرح ذیل صورت می‌پذیرد:
میانگین حجم مقاله، 20 ـ 25 صفحه است كه مقدمات، 3 ـ 5 صفحه، 12 ـ 15 صفحه، بدنه تحقیق، 3 ـ 5 صفحه نیز به نتیجه‌گیری و ذكر منابع اختصاص می‌یابد.
هنگام نگارش مقاله باید به موارد زیر توجه جدّی كرد:
ـ پژوهشگر واقعی هیچ‌گاه نباید ساده‌انگارانه، شتاب‌زده و بدون مطالعه اكتشافی دست به تهیه طرح بزند؛ زیرا این امر به شدت از اعتبار علمی او می‌كاهد. بنابراین، با مطالعه اولیه، مشورت و سپس بررسی دقیق منابع، طرح‌نامه را تهیه و ارسال می‌كند.
ـ در نگارش طرح نامه باید از پرداختن به مقدمات و افق‌های دور در متن تحقیق دوری كند و به اصل مطلب با فضاسازی مناسب و كوتاه بپردازد.
ـ محقق باید سؤالات اصلی و فرعی را به خوبی طراحی كند. سپس با دقت به آنها پاسخ گوید.
ـ منبع‌شناسی دقیق، مستند و متقن از ضروریات انجام تحقیق است و بیش از نیمی از كار تحقیقی است و پژوهش را تسهیل می‌كند. مراجعه به منابع و مطالعه اكتشافی برای تهیه طرح‌نامه تحقیق از اصول اولیه پژوهشی است.
ـ باید دانست در عصر فن‌آوری و ارتباطات قرار داریم و اساساً محتوای هیچ تحقیق و نوشته‌ای بر كسی پوشیده نمی‌ماند. بنابراین، در برداشت مطالب یا استفاده از هندسه تحقیقی دیگران باید كاملاً شفاف باشیم. چه بسا بعدها با ادعای نویسندگان مواجه خواهیم شد. بنابراین، پژوهشگر باید امانت‌داری لازم را مراعات و مستندسازی كند. در غیر این صورت، هرگونه مسئولیت‌های آینده متوجه او خواهد بود.
ـ توجه داشته باشیم بدون تحقیق و تفحص، نام كتاب، مقاله یا پایان‌نامه‌ای را در منبع تحقیق (طرح نامه) درج كردن و در آینده آگاهی یافتن از اینكه اساساً در آن اثر مطلبی در راستای موضوع تحقیق وجود نداشته است، صداقت طراح را زیر سؤال می‌برد.
ـ پژوهشگران تنها به یافته‌ها و دستاوردهای دیگران بسنده نكنند، بلكه با بازنگری و مهندسی فكری جدید، در پی طرحی نو و به دست آوردن یافته‌های نوین باشند و به خلق ایده‌ای جدید روی آورند.
ـ هیچ‌گاه بدون مطالعه اكتشافی و فهم پیچیدگی‌های موضوع و جوانب آن، در طرح‌نویسی تنها به عبارت‌پردازی و لفاظی تهی از محتوا بسنده نشود.
ـ پی‌جویی كردن عناوین مرتبط با تحقیق در منابع مختلف اعم از سایت‌ها و كتاب‌خانه ملی برای منبع‌یابی در سه حیطه مقالات، پایان‌نامه‌ها و كتاب‌ها در منبع‌شناسی اهمیت دارد. در منبع‌شناسی دقیقاً این سه حیطه باید از هم تفكیك و منابع آن ذكر گردد.
ـ توصیه می‌شود به منابع مستقیم و مربوط به مسئله پژوهش با همان عنوان مراجعه شود و نه عناوین كلی و عام. از آوردن نام كتاب‌های عام و كلی پرهیز گردد؛ مانند ذكر «المیزان»، «وسائل الشیعه» یا هر كتاب مرجع دیگر. اگر هم به كتاب‌های مرجع، رجوع مستقیم می‌شود، قسمت یا فصل مورد نظر كه با موضوع در ارتباط است، ذكر گردد.
ـ محقق باید از ابتدا بداند به دنبال حل چه مشكل یا مسئله‌ای است و دیگران درباره موضوع چه تلاشی داشته‌اند. آیا تحقیق او جدید است و نگاه تازه‌ای به موضوع دارد؟ در پایان نیز بررسی كند كه آیا به سؤالات یا اهداف از پیش تعیین شده دست یافته است؟ اگر دست یافته است، چه مطالبی هستند و آنها را در نتیجه‌گیری بیان كند.
ـ چنانچه با تسامح و كوتاهی پژوهشی، طرح یا نوشته‌ای آماده و ارائه گردد، در حقیقت، اولین خدشه علمی متوجه خود پژوهشگر خواهد شد.
ـ شاخصه‌های یك اثر فاخر مانند موارد زیر رعایت شود:
üمتفاوت بودن از آثار دیگران (نویسنده باید بداند كار تحقیقی او چه زاویه‌ای را در نظر گرفته كه با دیگر آثار متفاوت است و این امر را در ضروریات انجام تحقیق بنویسد.)
üنوآورانه و پژوهشگرانه بودن همراه با تحلیل و تبیین؛
üباز كردن زوایا و افق‌های جدید در تحقیق؛
üتكراری نبودن و آغاز كردن از نقطه‌ای كه دیگران به آنجا رسیده‌اند.
