از طریق نوشتن كتاب، مقالات، پایان‌نامه و سخنرانی دانش خصوصی افراد به مجامع عمومی وارد و به دانش اجتماعی تبدیل می‌شود. مهم‌ترین مسئله در این موارد، اخلاق علمی و سالم بودن محیط علمی است. اخلاق علمی ایجاب می‌كند كه در تهیه مقالات یا سخنرانی‌ها به مراجع و منابعی ارجاع داده شود كه از آن استفاده می‌شود. و از طرف دیگر، ذكر كردن نام افرادی كه در به دست آوردن مراجعی به نویسنده یا سخنران كمك علمی یا عملی كرده‌اند، از اصول اولیه اخلاق علمی است. باید دانست هر چه دریای دانش بشری، صاف‌تر و زلال‌تر و همراه با چاشنی اخلاق، صداقت، دقت و صحت باشد، اثربخشی آن در آسایش، رفاه و توسعه علمی بشریت بیشتر است. برای نگارش یك اثر و پای‌بندی به اصول و اخلاق نویسندگی شایسته است موارد زیر را همواره در نظر داشته باشیم:
الف) پاسداری از ایده‌ها
شایسته است از قبل، توافقی واضح و صریح درباره مالكیت انحصاری یك موضوع یا مالكیت مشترك ایده از سوی عده‌ای از محققان كه با هم در موضوع واحدی فكر می‌كنند، به وجود آید. چه اینكه گاه تشخیص اینكه چه كسی جرقه اولیه یك ایده را زده، نامشخص است. با این توافق اولیه، كار جهت واقعی خود را پیدا می‌كند. در صورتی كه ایده‌ای را ابتدا كسی ارائه داده باشد، اخلاقی‌ترین كار این است كه فرد ایده‌دهنده به عنوان همكار در پروژه دعوت شود یا وقتی یك همكار برای قسمت كوچكی از مطالعه‌ای كه نیازمند توانایی تخصصی وی است، كمكی انجام دهد، شایسته است این موضوع در پاورقی به طور كامل ذكر شود.
ب) رعایت چارچوب اخلاقی در نویسندگی
زمانی كه دو یا چند همكار با میل خود روی پروژه پژوهشی همكاری می‌كنند و برای نشر نتایج آن تصمیم می‌گیرند، رعایت اصول اخلاقی در نوشتن نام افراد بر مبنای میزان مشاركت آنان در پروژه مشترك یكی از اصول اولیه برای نوشتن مقاله علمی محسوب می‌شود. بعضی از مجلات الگوی خاصی در ترتیب قرار گرفتن اسامی نویسندگان بر اساس حروف الفبا دارند. در آن صورت، این همكاران خودشان نمی‌توانند در این مورد تصمیم بگیرند. البته برخی روان‌شناسان این رویه را برنمی‌تابند و معتقدند افرادی كه اسامی آنها از حروف‌های میانی و پایانی برخوردار است، در این حالت، به چاپ مقالات خود در این مجلات تمایل نشان نمی‌دهند. باید توجه داشت كسی كه معمولاً پیش‌نویس اولیه را می‌نویسد، نویسنده اصلی محسوب می‌شود و جایگاه‌های بعدی در فهرست نویسندگان بر مبنای مشاركت آنان تبیین می‌شود. در مواردی كه مشاركت‌ها مساوی باشد، به ترتیب الفبا یا به صورت انتخاب نوبت برای اول بودن، در مقالات بعدی تعیین می‌شود. واضح است اگر شخصی برای آنچه با تلاش گروهی انجام شده است، ادعای مالكیت تك‌نویسندگی را داشته باشد، مرتكب عمل غیر اخلاقی شده است. نویسندگی اصولی بر اساس همكاری‌های حرفه‌ای یا علمی اشخاص و بدون توجه به شرایطی از قبیل رئیس مؤسسه بودن و نظیر آن تعیین می‌شود. چنانچه رئیس مؤسسه‌ای در تأمین امكانات نقش داشته باشد، باید با بسنده كردن، به ذكر سپاس‌گزاری در انتهای مقدمه، از آوردن نام این افراد در فهرست نویسندگان اصلی مقاله پرهیز كرد. البته در همین راستا، هیچ استادی نمی‌تواند به گمان تحریك روح جست‌وجوگر یك پژوهنده، مقاله علمی او را كه برای تحقیقات درسی آماده كرده است، به نام خود به چاپ برساند. همچنین در یك كار پژوهشی، نام دستیار پژوهشی را كه در جمع‌آوری داده‌ها به طور دقیق اقدام می‌كند، در پی‌نوشت یا پانوشت می‌آوریم. اگر دستیار پژوهشی، در تشكیل، طراحی، اجرای پروژه و تجزیه و تحلیل داده‌ها نقش همكاری داشته باشد، درج همكاری در نویسندگی مشترك برای وی قابل توجیه است.
نكته بااهمیت، رسالت و مسئولیت ارزیابان و داوران نوشته‌هاست. اگر آنها در فهم محتوا و شیوه نگارش نویسنده مشكل دارند، باید به داوری نپردازند. همچنین تصاحب كار یك نویسنده به وسیله داور كار بسیار ناشایستی است. در بعضی مواقع مشاهده شده است داوری، مقاله آماده چاپ یا طرح و ایده نیكویی را مردود می‌داند و با اندك تغییراتی، آن موضوع را به نام خود چاپ می‌كند.
ج) آگاهی از سرقت علمی و ادبی
سرقت ادبی عبارت است از استفاده مستقیم از لغات دیگران بدون استفاده از علامت خاصی كه نشان‌دهنده این باشد كه نوشته مربوط به كس دیگری است. هنگامی كه بخش‌های اصلی و اطلاعات علمی یك مقاله، كتاب یا پایان‌نامه یا گزارش علمی بدون ذكر منبع آورده شود، ناپسند و سرقت علمی است. این مسئله را نمی‌توان بی‌دقتی ساده نویسنده و غیر عمدی تصور كرد. از نظر اخلاقی پسندیده نیست كه نویسنده یك مقاله، كار محققان دیگری را بدون ارجاع به نویسنده، به نام خود ارائه كند.
اگر جمله‌ای از مقاله‌ای گرفته می‌شود، در صورتی كه جمله‌بندی به طور دقیق از همان مقاله باشد، این جمله‌بندی باید داخل گیومه آورده و منبع آن ذكر شود. در صورتی كه جمله‌بندی آن عوض شود یا اینكه جمله خلاصه شده باشد، ذكر منبع با نوع استفاده كافی است. اگر بیش از یك پاراگراف از مقاله‌ای استفاده شود، باید متن در نگارش تورفتگی داشته باشد تا مشخص شود این متن از محل دیگری آورده شده است. اشكال و نمودارها هم فرقی با متن ندارند و باید مرجع آنها به طور دقیق ذكر شود. ناگفته نماند اگر سخنرانی هم منابع مهم گفته‌های خود را ذكر نكند، باز سرقت ادبی به حساب خواهد آمد.
د) پرهیز از ارسال دوگانه مقاله یا كتاب
از نظر اخلاقی پسندیده نیست كه نویسنده یك مقاله یا موضوعات با شباهت بسیار زیاد را برای بیش از یك مجله یا ناشر در زمان یكسان ارائه كند. اصولاً تلاش برای چاپ یك مقاله در دو مجله یا یك كتاب برای دو ناشر، اخلاقی نیست و اقدامی ناشایست از بعد اخلاق حرفه‌ای تلقی خواهد شد. بیشتر نشریات در زمان دریافت تا چاپ مقاله از مؤلف یا مؤلفان می‌خواهند تا فرم انتقال حق نشر را تكمیل و ارسال كنند و نویسنده با امضای خود، عدم واگذاری به غیر را تأیید می‌كند. در این زمینه، توجیه‌هایی مانند طولانی شدن زمان فرآیند داوری مقاله، فراموش كردن ارسال قبلی مقاله، ارسال مقاله به وسیله یكی دیگر و مانند اینها، ارسال مجدد مقاله را توجیه نخواهد كرد.
ه) رعایت حقوق تحقیقات حمایت شده
تعدادی از سازمان‌ها، مطالعات پژوهشی را برای اهداف داخلی انجام می‌دهند. بنابراین، یافته‌ها دارای حقوق انحصاری‌اند و نشر عمومی آن به وسیله مجری غیر اخلاقی است. اخلاق علمی ایجاب می‌كند كه او این‌گونه تحقیقات را تنها با اجازه حامی منتشر كند.
و) در نظر داشتن قانون انحصار انتشارات در متون علمی (مالكیت معنوی)
كپی كردن یك عكس، یك جدول یا نمودار و مانند آن از یك نوشته كه در قالب كتاب یا پایان‌نامه چاپ شده، در مقاله یا كتاب جدید غیر قانونی است. لازم است نویسندگان قبل از انجام چنین عملی با انتشارات یا نویسنده آن ارتباط برقرار كنند و آنها را از چنین اقدامی مطلع سازند و اجازه لازم را دریافت كنند. در مواردی، در قبال اجازه، وجهی دریافت خواهد شد.
ز) توجه به استنادها
امروز شاخص‌های اساسی علم، مبنای قضاوت درباره كمیت و كیفیت تولیدات علمی افراد، مؤسسات و كشورهاست. شاخص كمّی تولید علم، تعداد مقاله علمی و پژوهشی منتشر شده در نشریات علمی نمایه شده در پایگاه‌های نمایه‌سازی معتبر دنیاست. (مؤئد، 1387) شاخص كیفی تعداد ارجاعات و استنادهای داده شده به اسناد علمی افراد نیز مؤسسات و كشورها هستند. (زلفی گل و دیگران، 1387، ص35 ـ 23)
دانشمندان عرصه علم‌سنجی با تلفیق فاكتور كمیت و كیفیت، معیارهای جدیدی از جمله ضریب تأثیر، ایندكس اچ، نسبت ارجاع مقاله و غیر آن را ابداع كرده و به كار گرفته‌اند. بنابراین، رعایت نكردن اخلاق علمی در ارجاع و استناد به اسناد علمی مرتبط نشانه موجب ضایع شدن حقوق دیگران خواهد شد. نه تنها نادیده گرفتن اسناد علمی مرتبط نشانه نقص پیشینه تحقیق بوده و كاری غیر اخلاقی است، بلكه ارجاع و استناد به كارهای غیر مرتبط نیز عملی غیر علمی و بداخلاقی است. خودارجاعی نیز ناپسند است. خودارجاعی این است كه نویسنده یك سند علمی را به كارهای علمی قبلی ارجاع ندهد و چنان جلوه دهد كه یافته‌های پژوهشی جدید از آنِ خود اوست و كاملاً دست اول است. در این صورت، ممكن است حتی داوران مقاله به اشتباه افتند و دستور چاپ سریع آن را در مجلات صادر كنند. در صورتی كه نویسنده، نوشته خود را به منابع پیشینی ارجاع دهد، داور قادر خواهد بود میزان نوآوری و یافته‌های نوین این مقاله را بسنجد و برای چاپ یا عدم چاپ آن تصمیم بگیرد. بنابراین، ارجاع ندادن یا ارجاعات غیر مرتبط به منظور افزایش تعداد ارجاعات ناپسند است.
گاهی هم مشاهده می‌شود بدون مشاهده مستقیم و مطالعه بی‌واسطه یك سند علمی، به آن ارجاع داده می‌شود. در چنین مواردی، نویسنده سند علمی، تنها با اتكا به ارجاع به آن سند در سند علمی دیگر و نه اصل و مرجع، ارجاع می‌دهد و در واقع، از مراجع و ارجاعات سند علمی دست دوم بهره می‌برد بدون آنكه سند علمی اول را شخصاً دیده باشد. به چنین عملی، «ارجاع در ارجاع» گفته می‌شود. چنین اقدامی، احتمال تكرار یك غلط و اشتباه را تكثیر می‌كند. در نتیجه، مشاهده مستقیم و بی‌واسطه یك سند علمی امری طبیعی بوده و در غیر این صورت، ناپسند است. گاهی هم نویسندگان در ارجاع مطالب، گزینشی عمل می‌كنند و تمام اسناد را ذكر نمی‌كنند كه این هم ناپسند است. در زمینه علوم سیاسی و انسانی نیز گاهی اوقات مشاهده می‌شود ارجاعات صرفاً به دلیل هم‌فكری و هم‌حزبی سیاسی است و ارتباط علمی پژوهش، دلیل ارجاع نیست. این‌گونه ارجاعات نیز نمی‌تواند معیار قضاوت در مورد ارزش و اثربخشی یك پژوهش باشد.
ح) صداقت در بیان یافته‌ها
برخی اوقات، پژوهشگران به دلیل انحصار یك زمینه تحقیقی یا تكنیك و روش، هنگام گزارش نتایج پژوهش، به اصطلاح فن كوزه‌گری را نزد خود نگه می‌دارند كه چنین اقدامی به تكرارناپذیری نتایج گزارش شده منجر می‌شود. از آنجا كه خلاف مقوله فن و تكنولوژی ـ كه در آنها مالكیت مطرح است ـ در علم مالكیت مطرح نیست، چنین عملی كاری غیر اخلاقی است كه منجر به ارجاعات منفی می‌شود، یعنی در مقالات دیگران بر تكرارناپذیری مهر تأیید زده می‌شود. نتیجه یك پژوهش ممكن است دست نیافتن به نتیجه دل‌خواه یا نرسیدن به هیچ نتیجه‌ای باشد. حداقل فایده چنین پژوهش‌هایی این است كه دیگران آن مسیرها را دوباره نمی‌پیمایند و در وقت و هزینه تحقیق صرفه‌جویی می‌شود. بنابراین، هنگام ارائه گزارش داده‌ها باید به نتایج نامناسب در كنار ارائه نتایج مطلوب اقدام كرد و با پرهیز از انتخاب گزینشی، آزادمنشی علمی را در بیان یافته‌ها در دستور كار قرار داد. نمایش بهترین نتایج و پنهان كردن بدترین آنها در نوشتن مقالات كه به اصطلاح بزك كردن نام دارد، نویسنده را وسوسه می‌كند در حالی كه اصلاً از نظر اخلاقی شایسته نیست.
ط) پرهیز از قطعه قطعه كردن
گاهی اوقات، افراد به دلایلی ترجیح می‌دهند نتایج یك تحقیق را تقطیع و با تقسیم آن به بخش‌های مختلف منتشر كنند كه این امر از نظر علمی، ناپسند شمرده می‌شود.
ی) توجه به ضمانت‌های اجرایی حقوقی و اداری
رعایت نكردن نكات اخلاقی در پژوهش‌های علمی و انتشار آثار پژوهشی می‌تواند ضمانت‌های اجرایی مختلفی به دنبال داشته باشد. برخی از این ضمانت‌ها كاملاً حقوقی است. با این بیان، گاهی اوقات رعایت نكردن قواعد و ضوابط اخلاقی در پژوهش‌های علمی و در قوانین و مقررات داخلی كشورها (از جمله ایران) دارای ضمانت اجرایی مشخص حقوقی است و برخی دیگر اداری است كه در زمینه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها از جهت ترفیع، ارتقا و تبدیل وضعیت استخدامی آن اعمال می‌شود و حتی تا مدتی ممكن است مجلات علمی از پذیرش مقالات بعدی او خودداری كنند.
اول ـ ضمانت اجرایی حقوقی
از جمله مهم‌ترین اعمال غیر اخلاقی و مصادیق عمده سوء رفتار در انتشار آثار پژوهشی و تنها موردی كه در قوانین موضوعه به آن توجه شده، سرقت ادبی است. تبصره ماده 6 قانون مطبوعات مصوب 22/2/1379، سرقت ادبی را چنین تعریف می‌كند: «سرقت ادبی عبارت است از نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشته‌های دیگران به خود یا غیر ولو به صورت ترجمه».
بر اساس بند 9 از ماده مذكور، سرقت ادبی، ممنوع است. بر اساس ماده 23 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 11/10/1348 چنان چه كسی تمام یا قسمتی از اثر دیگری (اعم از كتاب و مقاله) را به نام خود نشر یا پخش كند، به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محكوم خواهد شد.
ناگفته نماند هرگونه اقتباس از آثار پژوهشی دیگران اگر بدون ذكر نام پدیدآورنده باشد، حسب مواد 18 و 25 قانون مورد اشاره، جرم به شمار می‌آید و بین 3 ماه تا یك سال حبس خواهد داشت. دوم اینكه هرگونه تغییر یا تحریف در اثرهای پژوهشی دیگران و نشر آن بدون اجازه پدیدآورنده ممنوع است و بر اساس مواد 19 و 25 قانون مورد اشاره، مجازات حبس بین 3 ماه تا یك سال خواهد داشت. آنچه بیان شد، ضمانت اجرای كیفری سرقت ادبی است. بدیهی است چنانچه این فعل غیر اخلاقی موجب وارد آمدن هرگونه خسارت مادی و معنوی به صاحب اثر یا پدیدآورنده شود، زیان‌دیده می‌تواند حسب مقررات و قواعد مسئولیت مدنی، خسارت‌های وارد شده را از عامل مطالبه كند.
دوم ـ ضمانت‌های اجرایی اداری
بعضی از موارد خلاف مانند انتشار تكراری یا ارسال دوگانه، ضمانت اجرایی حقوقی ندارند. در این موارد معمولاً از ضمانت‌های اجرایی اداری در مورد اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها بهره می‌گیرند با این بیان كه اولاً مقامات ذی‌صلاح دانشگاه‌ها در ترفیع سالانه، تبدیل وضعیت استخدامی و ارتقا به مرتبه دانشیاری و استادی می‌توانند موارد خلاف اخلاق را در نظر بگیرند. گاهی به عنوان یك رفتار خلاف شأن قابل پی‌گیری است. حسب قانون الحاق دو بند به ماده (7) قانون مقررات انتظامی هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی كشور، مصوب 1363 كه اخیراً به تاریخ 8/11/1387 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است، اعضای هیئت علمی باید در صورت استفاده از دستاوردها و یافته‌های علمی دیگران، قواعد اخلاقی را در این زمینه مراعات كنند. گاهی عضو هیئت علمی نتایج كار دیگران را به نام خود معرفی می‌كند و با استفاده از امتیاز آن حسب مورد به ترفیع، تغییر وضعیت یا ارتقا دست می‌یابد. در صورت محكومیت قطعی لازم است تا امتیاز مذكور از مجموع امتیازات عضو هیئت علمی كسر شود. در این حال، چنانچه امتیازات باقی‌مانده هیئت علمی برای موقعیت جدید كفایت نداشته باشد، حكم قبلی به طور طبیعی لغو و بلا اثر خواهد بود. (كبودین و دیگران، 1388، منشور اخلاق نویسندگی بایدها و نبایدها) (http://www.wame.org/source/ethis-resouce(P.V))
