اشاره
بزرگى، پیچیدگى و نوین بودن دنیاى مجازى باعث شده این پدیده‌ي قابل استفاده، براى بسیارى ناشناخته و در هالهاى از ابهام باقى مانده و درصد قابل توجهى از دانشپژوهان و دینپژوهان نتوانند از امکانات علمى و پژوهشى آن به شکل مطلوب استفاده کنند. با این حال آگاهى از چالش‌ها و مشکلات موجود در این راه مىتواند براى رفع آنها کمک کند. چه ممکن است اساساً بعضى بدین مشکلات واقف نباشند، تا در پى چارهجویى برآیند. بدیهى است که چالشهاى مورد نظر ما در این جا عمدتاً چالشهاى مورد ابتلاى دینپژوهان ایرانى است که به بازشماری برخی از آنها می‌پردازیم.
برخی مشکلات دین پژوهی در اینترنت
1. از جمله مسائل مبهمى که اغلب دانشپژوهان و طلاب هنگام مراجعه به اینترنت با آن روبه‌رو هستند، نداشتن تصویر روشنى از نقش و جایگاه اینترنت، به لحاظ کمى و کیفى، در تحقیق ایشان است. بى‌تردید این ابهام به عدم درک درست اینترنت و محتویات و قابلیتهاى آن برمىگردد. از اینرو، گاهى مشاهده مىشود که براى انجام تحقیقاتى، مراجعاتى به بانکهاى اطلاعاتى و کافىنتها مىشود که منابع چاپى در آن زمینه بسیار بیشتر از منابع الکترونیکى و اینترنتى است. موضوعاتى چون؛ مسائل فقهى، حدیثى، رجالی و غیره. در صورتى که چنین موضوعاتى با مراجعه به یک کتابخانه‌ي معتبر بسیار کارسازتر از اینترنت خواهد بود. بنابراین پرسش نخست این است که اساساً براى انجام چه تحقیقاتى مىتوان از اینترنت کمک گرفت؟ پاسخ کلى و نسخه‌ي عمومى این سؤال این است که ایتنرنت براى اغلب تحقیقات مفید و براى برخى دیگر لازم و ضرورى است، هر چند که به تدریج و در آینده‌ي بسیار نزدیک، شاید دیگر هیچ پژوهشى بىنیاز از اینترنت نباشد. پاسخ دقیقتر این که در زمینه‌ي علوم، دیدگاهها و اطلاعاتى که خاستگاه غربى دارند، اینترنت منابع بسیار بیشترى از کتابخانه‌هاى موجود در کشور ما دارد. همچنین براى تحقیقاتى که نیازمند آمار مختلف از سوى مراکز دولتى و غیر دولتى هستند؛ و به طور کلى در موضوعاتى چون علوم روز، علوم دانشگاهى اعم از علوم انسانى، اجتماعى و پزشکى و طبیعى، اینترنت حاوى اطلاعات بسیار بیشترى از منابع کتابخانهاى است.
اما در مورد وابستگى تحقیق در دینپژوهى و مطالعات دینى به اینترنت نمىتوان ملاک واحدى اتخاذ کرد. در یک نگاه کلى مباحث این رشته را مىتوان به دو دسته تقسیم نمود:
دسته‌ي نخست اختصاص به موضوعاتى دارد که عمدتاً به کلام اسلامى و شیعى و مباحث حوزوى تعلق دارد. در چنین موضوعاتى سهم منابع اینترنتى نسبت به منابع کتابخانهاى کمتر است. چرا که درصد متون و منابع اسلامى که به فضاى مجازى اینترنت راه یافتهاند، در مقایسه با کل منابع اسلامى یا حتى منابع یک کتابخانه‌ي معتبر بسیار کمتر است. ولى این بدان معنا نیست که دیگر اینترنت در این زمینهها حرفى براى گفتن ندارد. در همین موضوعات نیز مىتوان از توانمندهاى اینترنت بهرههاى فراوان جست. در این راستا مىتوان از بانکهاى اطلاعاتى داراى قابلیتهاى پژوهشى و جستوجویى بسیار پیشرفته استفاده کرد و علاوه بر کاستن مدت زمان انجام تحقیق، بر غناى کیفى آن افزود. یک نمونه از این بانکها پایگاه حوزه www.hawzah.netمىباشد. رهاورد تحقیقى در بخش مجلات این پایگاه که در حال حاضر بالغ بر هزاران شماره مجله از ده‌ها عنوان نشریه‌ي علمى و اسلامى مىباشد، نشان مىدهد که فقط در زمینه‌ي کلامی و مطالعات دینى چندصد مقاله‌ي علمى و معتبر از نویسندگان مختلف وجود دارد. افزون بر این که مىتوان با استفاده از جست‌وجو در همین بخش یا در کل پایگاه به مقالات بسیار بیشترى در این مورد دست یافت. از دیگر بانکهاى اطلاعاتى مفید مىتوان به پایگاه مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران irandoc.irاشاره کرد که تا به امروز چکیده و دیگر اطلاعات مربوط به صدها هزار مطلب علمى کشور از قبیل پایاننامهها و مقالات فراوانى در زمینههاى علمى و دینى را جمعآورى کرده و با ارائه‌ي قابلیت جست‌وجو در معرض استفاده عموم قرار داده است. پایگاه بانک اطلاعات نشریات کشور magiran.comنیز که هماکنون امکان جست‌وجوى پیشرفته در عناوین مقالات مندرج در بیش از هزار عنوان نشریه در موضوعات مختف از جمله علوم اسلامى را فراهم کرده است، از پایگاههاى قابل استفاده در این خصوص مىباشد.
2. از دیگر مواردى که مىتوان در موضوعات دینى و به خصوص اسلامى از اینترنت اطلاعات بسیار و با ارزشى به دست آورد، تحقیق درباره دیدگاهها و آراء متفکران غربى، مستشرقان و دینشناسان و اسلامشناسان غیر مسلمانا راجع به یک موضوع اسلامى است. به عنوان نمونه، در تحقیق درباره‌ي دیدگاههاى غیر اسلامى راجع به مسائلى چون حجاب، مهدى موعود(عج) و مهدویت و مانند این، بى‌تردید اینترنت منبع بى‌بدیل و ذىقیمتى مىباشد.
دسته‌ي دیگر مباحث دین‌شناسى و بهویژه کلام جدید ریشه در آراء و دیدگاههاى متکلمان غیر مسلمان و غیرایرانى دارند، امروزه مکاتب کلامى و متکلمین برجسته‌ي گوناگون در مغرب زمین ظهور کردهاند که دیدگاههاى برخى از آنها مانند مکتب معرفتشناسى اصلاح شده و آراء «الوین پلانتینجا»، «ویلیام الستون»، «آنسلم»، «سن آگوستین» و غیره نقاط مشترک زیادى با دیدگاههاى اسلامى و شیعى دارد و ضرورت و اهمیت آشنایى با اندیشههاى ایشان براى هر دینپژوهى بیش از پیش آشکار است. در چنین موضوعاتى به جرأت مىتوان گفت که منابع اینترنتى، بسیار بیشتر از منابع کتابخانهاى موجود در کتابخانه‌هاى ماست. هرچند که ممکن است همه‌ي این منابع به صورت رایگان در دسترس همگان نباشد. در نتیجه مىتوان گفته به طور کلى، امروزه اینترنت براى هر تحقیقى از جمله تحقیقات دینى مفید و شاید لابدمنه است. به دیگر سخن، نقش اینترنت در تحقیقات و مطالعات دینى یا مکمل و یا پایه و اساس است.
3. از دیگر معضلات دینپژوهان در بهرهگیرى از اینترنت، عدم آشنایى یا آشنایى ناکافى با زبان انگلیسى است. انگلیسى به مثابه زبان مادرى اینترنت همگام با رشد این شبکه‌ي جهانى گسترش یافت و همچنان بالاترین محدوده‌ي زبانى صفحههاى وب را در اختیار دارد، چندان که حتى در اغلب مسائل و موضوعات اسلامى مانند قرآن، که گمان مىرود بیشتر به زبان عربى یا فارسى باشند، سهم زبان انگلیسى بسیار بیشتر از دیگر زبانهاست. پرواضح است که در پارهاى از مباحث کلام جدید نیز، اطلاعات موجود در زبان انگلیسى قابل مقایسه با دیگر زبانها نیست. ناگفته نماند که در پایگاههاى عربزبان نیز مطالب فراوانى یافت مىشود که پس از انگلیسى شاید پرکاربردترین زبان در این زمینه باشد. بنابراین براى بهرهمندى بیشتر، چارهاى جز یادگیرى زبان انگلیسى و عربى نیست.
4. آشنایى ناقص و ناکارآمد با شیوههاى جست‌وجوى موفق و همچنین ارزیابى نتایج به دست آمده، جدىترین چالش براى اغلب پژوهشگران دینى در اینترنت مىباشد. با تأسف باید گفت که اکثر کاربران از ابزار و فنون کاوش کارآمد در اینترنت اطلاع کافى ندارند. در حقیقت بیشتر کاربران براى جست‌وجو از جست‌وجوى سادهى موتور جست‌وجوی عمومى کمک مىگیرند، در حالى که در اکثر تحقیقات استفاده از جست‌وجوى پیشرفته در موتور جست‌وجو ضرورى است و همچنین گاهى موتور جست‌وجوى تخصصى یا منطقهاى کمک بیشترى به ما مىکند. افزون بر این که اساساً ممکن است استفاده از ابزارهاى دیگرى غیر از موتور جست‌وجو، نظیر فهرست راهنماى موضوعى یا به اصطلاح دایرکتورى، شاه‌راه اطلاعاتى یا گیتوى و یا ابزارهاى دیگر بسیار مطلوبتر از موتور جست‌وجو باشد. به عبارت رساتر باید گفت که در هر تحقیقى هر یک از ابزارهاى کاوش، کاربرد خاصى دارد که براى به دست آوردن نتایج بهتر باید با نحوه‌ي کار آنها آشنا شد.
یکى از مشکلات بزرگ کاربران غیر حرفهاى در به کارگیرى موتور جست‌وجو، روبه‌رو شدن با انبوهى از نتایج نامرتبط یا کم مرتبط است که در چنین مواقعى آشنایى با راهکارهاى ارزیابى و اعتبارسنجى نتایج و پایگاههاى اینترنت ضرورى است.
ابزارهاى دینپژوهى در اینترنت
پیش از بحث درباره‌ي ابزارهاى کاوش، باید دقیقاً موضوع تحقیق را روشن کنیم؛ چرا که انتخاب ابزار کاوش ارتباط زیادى با موضوع تحقیق دارد. همچنین این اهمیت از آن جهت است که به طور کلی اطلاعات موجود در اینترنت به مراتب بیشتر و وسیعتر از کتابها و اطلاعات موجود در کتابخانه‌هاى مورد استفاده ماست، هر چند این اطلاعات همانند کتابخانه، منظم و بر طبق اصول استاندارد طبقهبندى نشده باشد. از این رو، در تحقیقات اینترنتى قبل از هر چیز باید موضوع مورد نظر مشخص باشد. برخى افراد براى انجام یا تکمیل پروژه‌ي تحقیقى خود به اینترنت مراجعه مىکنند؛ در حالى که حدود و چارچوب موضوع تحقیقى مورد نظرشان مشخص نیست و اظهار مىدارند که به دنبال اطلاعاتى درباره‌ي دین هستند. به یقین چنین افرادى از اینترنت و شیوههاى جست‌وجو در آن اطلاع کافى ندارند و رهآورد پژوهش ساده‌ي چنین موضوعى در موتور جستوجویى مانند گوگل (Google)، به سبب کلى بودن بیش از حد آن، میلیونها صفحه اطلاعات درباره‌ي مباحث و مسائل مختلف دینى و حتى غیر دینى خواهد بود که حتى مرور کلى آنها براى محقق ناممکن است. افزون بر آن، احتمال بازیابى نتایج نامربوط نیز بسیار زیاد خواهد بود؛ زیرا، صفحات و اسنادى که در آنها واژه‌ي دین قرار دارد، ولى ارتباط چندانى با مسائل دینى ندارد، جزء نتایج جست‌وجو خواهند بود.
بنابراین، ابتدا باید روشن شود که چه مسأله‌اى درباره‌ي دین مد نظر است و با کدام رویکرد به آن نگاه مىشود. آیا دین اسلام منظور است یا همه‌ي ادیان؟ چه فرقه و مذهب خاصى از اسلام منظور است؟ در نتیجه، قبل از مراجعه به اینترنت باید موضوع مورد تحقیق مشخص، جزئى، مفهوم و محدود باشد؛ به طورى که بتوان ویژگى جامعیت و مانعیت آن را توصیف کرد. حتى موضوعى مانند دین و مسائل اجتماعى هم تا حدودى کلى است؛ زیرا، نوع دین و مسائل اجتماعى مورد نظر مشخص نیست، هر چند انتخاب و تعریف موضوع کار سادهاى به نظر مى‌رسد؛ اما از اهمیت بسیارى برخوردار است.
حال پس از انتخاب موضوع، ابزار کاوش مناسب با آن را باید انتخاب کرد. براى محققانى که ممکن است نسبت به ابزار کاوش احساس بیگانگى کنند باید گفت که ابزار کاوش به پایگاههایى گفته مىشود که خود به تولید اطلاعات و عرضه‌ي آنها نمىپردازند؛ بلکه اطلاعات موجود دیگر پایگاهها را نمایهسازى یا دستهبندى موضوعى کرده که، بازیابى بهینه‌ي اطلاعات را ممکن و آسان مىسازند.
ابزارهاى کاوش در اینترنت را به گونههاى مختلف طبقهبندى مىکنند. برخى آنها را به دو گروه، برخى به سه، چهار و پنج و بعضى نیز در شش گروه که عبارتند از: فهرست راهنما، شاه‌راه اطلاعاتى، موتور جست‌وجو، فراموتور جست‌وجو، پرتال و وب نامرئى، دستهبندى مىکنند.
مسأله این است که در دینپژوهى کدام یک از ابزارهاى فوق را مىتوان و یا باید مورد استفاده قرار داد. در این نوشتار ضمن روشن ساختن کاربرد بعضى از ابزارهاى اشاره شده در دین‌شناسى، نمونههایى از بهترین و جدیدترین ابزارهاى کاوش مطالعات دینى در اینترنت را معرفى خواهیم کرد.
1. موتورهاى جست‌وجوى عمومى
از میان انواع مختلف موتورهاى جست‌وجو، آشنایى با دو نوع آن براى دینپژوهى ضرورت دارد: موتور جست‌وجوى عمومى و موتور جست‌وجوى تخصصى. موتور جست‌وجوى عمومى رایجترین و پرکاربردترین ابزار کاوش در اینترنت محسوب مىشود؛ چنان که بسیارى از جست‌وجوگران فقط این ابزار را مىشناسند. اگر چه تعداد موتورهاى جست‌وجوى عمومى بسیار زیاد است، اما فقط تعداد کمى از آنها توانستهاند مقدار قابل توجهى از وب را تحت پوشش قرار داده و نمایهسازى کنند. آمار موجود نشان مىدهد که امروزه در حدود نیمى از کاربران و شاید بیشتر، به موتور گوگل اکتفا مىکنند. اما راه درستتر این است که براى انجام جستوجویى کامل و جامع در دین‌شناسى و یا هر موضوع دیگر باید از چند موتور استفاده کرد؛ زیرا، همه‌ي موتورهاى جست‌وجو بسته به نرمافزار جست‌وجوى آنها صفحات مشترکى را نمایهسازى نمىکنند و ملاکهاى رتبهبندى نتایج در هر یک از آنها متفاوت است. به همین دلیل، در دو موتور جست‌وجوى معروف؛ یعنى گوگل و «آلتاویستا»، تعداد و ترتیب نتایج، تفاوت زیادى با هم دارد. از این رو، یکى از بهترین راههاى به دست آوردن نتایج مرتبط و رضایتبخش بررسى 20 نتیجه‌ي نخست حدود 5 تا 10 موتور جست‌وجوى قدرتمند است. از بین صدها و بلکه هزاران موتور جست‌وجو، نمونههاى ذیل از قوىترین آنها مىباشند:
www.google.com
www.altavista.com
www.teoma.com
www.alltheweb.com
www.search.msn.com
www.hotbot.lycos.com
www.excite.com
www.jwon.com
www.gigablast.com
براى استفاده‌ي بهینه از جست‌وجو باید از بخش جست‌وجوى پیشرفته‌ي موتور بهره برد؛ زیرا، تعداد اطلاعات و پایگاههاى مرتبط با دین‌شناسى زیاد است و رهآورد جست‌وجوى سادهاى مانند psychology of religion (روانشناسى دین) نتایج بسیار زیادى را به دنبال خواهد داشت که البته تعدادى زیادى از آنها با موضوع یاد شده ارتباطى ندارد. از این رو، به ناچار باید جست‌وجو را در دامنهها و محدودههاى موجود در بخش جست‌وجوى پیشرفته‌ي موتور محدود کرد.
2. موتورهاى جست‌وجوى تخصصى
بهرهگیرى از موتورهاى جست‌وجوى تخصصى، یکى دیگر از راههاى دینپژوهى در حوزه‌ي اینترنت مىباشد. اینگونه موتورها، اطلاعات و پایگاههاى مربوط به موضوع معینى را نمایهسازى و در داخل آنها جست‌وجو مىکنند. دامنه‌ي موضوعى این موتورها یکسان نیست؛ بدینسان که تعدادى از آنها اطلاعات مربوط به یک موضوع کلى مانند دین جمعآورى شده و در بعضى دیگر، منابع مربوط به یک موضوع جزیى یا جزیىتر مانند فلسفه‌ي دین یا یک دین خاص، نمایهسازى شده است. استفاده از موتورهاى جست‌وجوى تخصصى دین در بسیارى از موارد، بهویژه براى کسانى که آشنایى کمترى با مهارتهاى جست‌وجوى پیشرفته در موتورهاى عمومى دارند، مفید و موجب صرفهجویى در وقت است. اما در عین حال اغلب آنها همه‌ي منابع و اطلاعات مربوط به موضوع خود را جمعآورى و نمایهسازى نکردهاند و در نتیجه از بانک اطلاعات قدرتمندى برخوردار نیستند.
نکته‌ي مهم در مورد موتورهاى جست‌وجوى دین‌شناسى این است که بیشتر اطلاعات نمایهسازى و طبقهبندى شده در موتورهاى تخصصى دین، متعلق به الهیات غیراسلامى و خاصّه الهیات مسیحیت است و حتى اغلب منابع موتورهاى تخصصى اسلامى مربوط به منابع اهل سنت مىباشد. با این حال، استفاده از این موتورها براى هر دینپژوهى مفید و لازم است. در ادامه به تعدادى از موتورهاى تخصصى مطالعات دینى اشاره مىشود:
1-2. موتورهاى تخصصى ادیان (به شکل عام):
www.religionexplorer.com
www.allspiritual.com
www.exotrope.com/cgi-bin/search/ifn/form.cgi
http://religion.rutgers.edu/links/vrindex.html
http://bounty.bcca.org/cvoogt/Religion
http://datacrawl.com/rel.html
www.aphids.com/cgi-bin/relres.pl?act=GenerateSearchform
2-2. موتورهاى تخصصى دین اسلام:
www.musalman.com
www.imuslim.com
http://islamseek.com
www.seeru.com
http://islamicweb.hypermart.net
www.muslimsonline.com/search.html
www.musalman.com/search
www.bismilah.com
www.islamhoo.com
3-2. موتورهاى تخصصى دین مسیحیت:
www.christianity.net
http://christianbest.com
www.crosssearch.com
www.bham.ac.uk/theology/goodacre/multibib.htm
www.allinone.org
www.711.net
www.churchsurf.com
4-2. موتورهاى تخصصى آیین یهود:
www.crosswinds.net/goleml
www.maven.co.il/search.asp
http://ucsu.colorado.edu/jsu/launcher.html
www.jewish.com/search
3. فهرست راهنماى موضوعى و دینپژوهى
فهرست راهنما (Directory) پایگاهى است که پایگاههاى مختلف اینترنت را جمعآورى کرده و آنها را به کمک ویراستاران، بر اساس موضوعات مختلف، به صورت کاملاً دستى طبقهبندى مىکند. فهرست راهنما را نیز مىتوان به دو دسته‌ي عمومى و تخصصى تقسیم کرد. در فهرست راهنماى عمومى، اطلاعات مربوط به زمینههاى مختلف علمى و غیر علمى از پایگاههاى گوناگون جمعآورى و دستهبندى مىشود. موضوعات و عناوین در فهرستهاى راهنما «مقوله» یا «دسته» نامیده مىشود.
هر یک از دستههاى کلى فهرست به دستههاى جزیى و همین طور به دستههاى جزیىتر تقسیم شده و بدین ترتیب، فهرست بزرگى از دستههاى کلى و جزیى را فراهم مىسازد. فهرستهاى راهنماى عمومى بزرگ و نام‌دار، فهرست Open Directory Projectو aboutاغلب از دستههاى کلى استاندارد و یکسانى پیروى مىکنند. به طور معمول، در فهرستهاى راهنماى بزرگ، کمتر از بیست دسته‌ي کلى وجود دارد که هر یک به هزاران دسته‌ى جزیی و جزیىتر تقسیم مىشود. در بیشتر فهرستهاى راهنماى عمومى، گزینه‌ي دین و معنویت (Religion andspirituality) از جمله دستههاى اصلى و آغازین یا یکى از دستهها و عناوین اصلى دسته‌ي جامعه (Society)بهشمار مىرود.
شایان توجه است که امروزه در اغلب فهرست راهنماى عمومى بزرگ، امکان جست‌وجو در یکى از دستههاى کلى، جزیى و جزیىتر فراهم است. از جمله معروفترین و قوىترین فهرستهاى راهنماى عمومى مىتوان به نمونههاى ذیل اشاره کرد:
www.dmoz.org
www.about.com
www.yahoo.com
www.galaxy.com
www.gimpsy.com
www.goguides.org
www.joeant.com
4. شاهراههاى اطلاعاتى
در مقابل فهرست راهنماى عمومى، فهرست راهنماى تخصصى یا شاه‌راه اطلاعاتى (Gateway) قرار دارد. شاه‌راه اطلاعاتى برخلاف فهرست راهنماى عمومى، اطلاعات و پایگاههاى مربوط به یک موضوع خاص را شناسایى و طبقهبندى مىکند. امتیاز اصلى شاهراههاى اطلاعاتى بر فهرستهاى اهنما این است که اطلاعات و پایگاههاى طبقهبندى شده در آنها توسط یک یا چند کارشناس و استاد فن انجام مىشود. این کارشناسان با بهرهگیرى از دانش و تخصص خود، پایگاههاى مربوط به زمینه‌ي کارى خود را جمعآورى و طبقهبندى کرده و گاهى نیز محتوا و مطالب آنها را نقد و ارزیابى مىکنند. از این رو، اطلاعات طبقهبندى شده در آنها از اعتبار قابل قبول و قدرت علمى بالایى برخوردار است و براى پژوهشگران اهمیت بسیارى دارد. گفتنى است که به علت محدود بودن شاه‌راه اطلاعاتى به یک زمینه‌ي خاص، صفحات و پایگاههاى طبقهبندى شده در آن بسیار کمتر از فهرست راهنماست و معمولاً فاقد قابلیت جست‌وجوست. شاید بهترین نقطه‌ي آغاز دینپژوهى براى عموم جست‌وجوگران اطلاعات دینى و بهخصوص براى کسانى که با اینترنت و راهکارهاى جست‌وجو در آن آشنایى کمترى دارند، شاه‌راه اطلاعاتى باشد.
شاهراههاى اطلاعاتى نیز همچون موتورهاى جست‌وجوى تخصصى، از لحاظ دامنه‌ي موضوعى یکسان نیستند. بنابراین، در خصوص موضوعاتى چون: ادیان به طور عام، یک دین یا مذهب و فرقه‌ي خاص، و یا حتى یکى از مباحث دینى مانند فلسفه دین، شاهراههاى اطلاعاتى مختلفى را مىتوان پیدا کرد که در اینجا از برخى از آنها نام برده مىشود:
1-4. شاهراههاى اطلاعاتى ادیان به طور عام:
www.adherent.com
www.fontbonne.edu/libserv/fgic/contents.htm
www.clas.ufl/edu/users/gthursby/rel
www.time.com/time/godcom/home.html
www.religionquest.com
www.beliefnet.com
www.dragon-search.com
www.religiousresources.org
www.academicinfo.net/religindex.html
www.religionquest.com
2-4. شاهراههاى اطلاعاتى مربوط به مسیحیت:
www.gospelcom.net
www.thegoodnews.org
www.christianitytoday.com
www.christiantop1000.com
http://christiansunite.com
www.botew.com
www.christianlinks.com
3-4. شاهراههاى اطلاعاتى مربوط به دین اسلام:
httpB//directory.google.com/top/society/religion _and_spirituality/islam
www.islamicfinder.org
http://islamicwell.com
http://abujasir.tripod.com
www.talkislam.com
http://abujasir.tripod.com
www.shiasearch.net
http://rahnama.noornet.net
4-4. شاهراههاى اطلاعاتى مربوط به دین یهود:
http://judaism.about.com
www.kosher.co.il
www.jewhoo.com
www.jewishlink.net
www.domz.com/society/religion_and_spirituality /judaism
5-4. شاهراههاى اطلاعاتى مربوط به مطالعات دینى (کلام جدید):
www3.baylor.edu/scott_moore/phi_rel_info.html
www.philosophyofreligion.info/directory.html
http://religion.rutgers.edu/vri/index.html
http://vos.ucsb.edu/browse.asp?id=2730
www.wabashcenter.wabash.edu/inrernet/philosophy.htm
www.otterbein.edu/home/fac/ANDPMLLS/Religion/Inrernet_philosophy_of_religion.html
www.kolumbus.fi/juha.seppanen/pr/pr.html
www.woodford.redbridge.sch.uk/rs/alevel/alevellinks philosophy.html
http://domz.org/society/philosophy/philosoghy-of-religion
www.georgetown.edu/labyrinth/subjects/philosophy/ phil.html
http://info.wlu.ca/wwwrandc/internet_links.html
راهکارهاى دینپژوهى در اینترنت
1. به نظر مى‌رسد که استفاده از شاهراههاى اطلاعاتى یا موتورهاى جست‌وجوى ویژه‌ي دین‌شناسى از موتور جست‌وجوى عمومى و یا فهرست راهنماى موضوعى بهتر است؛ این سخن به این معناست که نتایج حاصله از آنها از کیفیت بهترى نسبت به نتایج موتورها و دایرکتورىهاى عمومى برخوردار است؛ اما بدین معنا نیست که از کمیت و تعداد نتایج بیشترى هم برخوردار است؛ زیرا، معمولاً اطلاعات نمایهسازى شده یا طبقهبندى شده در ابزارهاى تخصصى کمتر از ابزارهاى عمومى معروف است. در نتیجه، براى انجام کاوشى کامل ناگزیر باید از ابزارهاى عمومى بزرگ، مانند: گوگل، آل دوب و dmoz.comاستفاده کرد؛ به عبارت بهتر، ابزارهاى عمومى و تخصصى مکمل همدیگرند. البته براى جست‌وجوگران غیر حرفهاى شروع با ابزارهاى تخصصى مطلوبتر است.
2. امروزه اینترنت حاوى خدماتى است که بیشتر آنها به محیط وب راه یافتهاند، مانند گروههاى خبرى تحت وب و پست الکترونیکى تحت وب. نکته مهم این است که استفاده از این خدمات در کنار اطلاعات و منابع پایگاههاى وب بسیار سودمند است؛ براى مثال، یکى از این خدمات، گروههاى خبرى تحت وب است. همان گونه که مىدانید این گروهها متشکل از صدها هزار گروه خبرى و علمى هستند که در قالب موضوعات علمى و غیر علمى دستهبندى شدهاند و به بحث و گفتگو از طریق پیامنگار (Email)یا خدمات پستى تحت وب برخى از پایگاهها مىپردازند. در گروههاى مربوط به مطالعات دینى مىتوان پرسش‌ها و پاسخهاى قابل استفادهاى را مشاهده کرد و همچنین از کارشناسان و محققان یک موضوع سؤال پرسید یا به پرسش آنان پاسخ داد. در حال حاضر، موتور جست‌وجوى گوگل با پشتیبانى بیش از 845 میلیون پیام رد و بدل شده در گروههاى خبرى موضوعات مختلف و امکان جست‌وجوى پیشرفته در آن، از جمله بهترین منابعى است که علاوه بر ارائه امکان جست‌وجو در پیامها، امکان عضویت در یک یا چند گروه را فراهم مىکند.
افزون بر این، جهت استفاده از گروههاى خبرى مطالعات دینى منابع ذیل نیز قابل استفاده مىباشد:
www.egroups.com
www.liszt.com
www.jiscmail.ac.uk
www2.h-net.msu.edu/lists
3. گاهى در مورد برخى از موضوعات، پایگاههایى وجود دارند که حاوى اطلاعات ارزشمند بسیارى در آن موضوع بوده، به عنوان پایگاه منبع و مرجع در آن زمینه به شمار مىروند؛ به عنوان مثال، پایگاه www.apn.comمنبعى براى روانشناسى و روان‌شناسان به شمار مىرود. همینطور پایگاه www.hawzah.net, ،www.al-shia.comو www.al-islam.orgپایگاههاى بزرگ و مرجع در خصوص شیعه مىباشند. در این گونه پایگاهها مىتوان از اطلاعات آنها و نیز از پیوندهاى معرفىشده در گزینههاى مختلف بهرههاى زیادى برد. در خصوص دینپژوهى نیز پایگاههایى وجود دارند که مشتمل بر متون و منابع اولیه و اساسى در خصوص دین و دینپژوهى مىباشند، از جمله این پایگاهها مىتوان نمونههاى زیر را نام برد:
www.sacred-texts.com/index.htm
http://ccat.sas.upenn.edu/rs/texts.html
http://cpart.byu.edu
http://rosetta.atla-certr.org/CERTR/e-journals.html
www.religioustolerance.org
www.rci.rutgers.edu/religion/vri/index.html
www.religioustolerance.org
www.pantheon.org/mythica/
www.myths.com/pub/myths/myth.html
http://davidwiley.com/religion.html
www.prs-ltsn.leeds.ac.uk/
4. براى داشتن جست‌وجوى رضایتبخش، بهتر است قبل از اقدام به جست‌وجو، با اندکى تأمل همه راههاى ممکن را براى به دست آوردن اطلاعات بررسى کرد و از اغلب آنها استفاده نمود؛ اولین راهى که به ذهن خواهد آمد، موتور جست‌وجو یا فهرست راهنماى موضوعى است؛ ولى چه بسا از دیگر منابع مثل شاهراههاى اطلاعاتى یا پایگاههاى مرجع مربوط به دینپژوهى نتایج بهتر یا جدیدى به دست آید.
نکته‌ي قابل توجه اینکه حتى در بسیارى از تحقیقات دینشناختى مىتوان از ابزارهاى تخصصى غیر دینى با ابزارهاى تخصصى مربوط به یک جنبه‌ي خاص از دین استفاده کرد؛ مثلاً موتورهاى جستوجویى هستند که فقط در مجلات، مقالات یا کتابهاى مرتبط با رشتههاى علمى مختلف از جمله دین‌شناسى جست‌وجو مىکنند. اگرچه دامنه موضوعى این موتورها محدود به دین‌شناسى نیست، اما از این جهت که فقط حاوى مقالات معتبر هستند، از کیفیت بسیار بالایى دارند و براى اغلب جست‌وجوهاى دینى از اهمیت بسیارى برخوردارند. این ابزارها بهویژه براى افرادى جذاب است که صرفاً به دنبال چند مقاله‌ي علمى در باره یکى از مباحث دین‌شناسى جهت ترجمه یا استفاده دیگر مىباشند. از جمله‌ي این ابزارها، ابزارهاى تخصصى متون علمى و یا مقاله به طور خاص مىباشند. البته استفاده از بیشتر این ابزارها متضمن اشتراک غیر رایگان مىباشد.
از جمله ابزارهاى تخصصى متون علمى و مقالات، نمونههاى زیر را مىتوان برشمرد:
www.jstor.com
www.proquest.com
www.ingenta.com
www.amazon.com
www.netlibrary.com
www.ojose.com
www.doaj.org
www.scirus.com
www.findarticles.com
www.goarticles.com
www.magportal.com
ابزارهاى تخصصى متناسب با یک جنبه‌ي خاص از دین هم بسیار مفید است. براى نمونه، براى جست‌وجو درباره شخصیتهاى برجسته‌ي دین‌شناسى مىتوان از پایگاهها و ابزارهاى مخصوص شخصیتها و دانشمندان استفاده کرد. در این خصوص ابزارهایى وجود دارند که مخصوص شخصیتها و اندیشمندان به طور عام هستند، مانند:
www.biography.com
www.biography-center.com
در زمینه‌ي زندگى، آثار و اندیشههاى بزرگان دین‌شناسى و فلسفه و کلام نیز منابعى وجود دارد که موارد زیر از این قبیلند:
www.wabashcenter.wabash.edu/internet/philos.htm
www.theism.actualism.com/theistic.php3
www.hawzah.net/per/person/index.htm
www.theology.ie/theologs.htm
www.wabashcenter.wabash.edu/internet/1901-2000theologians.htm
http://encyclopedia.thefreedictionary.com/List%20of%20theologians
براى یافتن عناوین منابع و کتابهاى راجع به دین‌شناسى نیز مىتوان از کتابشناسىهاى عمومى یا کتابشناسىهاى مخصوص مطالعات دینى بهره جست که یک نمونه از آنها پایگاه زیر مىباشد:
www.acs.ucalgary.ca/¬lipton/biblio.html
سوتیترها
ـ از جمله مسائل مبهمى که اغلب طلاب هنگام با آن روبه‌رو هستند نداشتن تصویر روشنى از نقش و جایگاه اینترنت، به لحاظ کمى و کیفى در تحقیق ایشان است
ـامروزه اینترنت براى هر تحقیقى از جمله تحقیقات دینى مفید و شاید لابدمنه باشد و نقش آن در تحقیقات و مطالعات دینى مکمل و یا پایه و اساس است
