سمانه کرکه آبادی
مریم افشار اعضای هسته پژوهشی عباد الرحمن مدرسه علمیه کوثر فردیس ، البرز
استاد راهنما : خانم حوری رضا زاده
زمستان 1392
چکیده
مسأله اشتغال بانوان از مسائل پر دامنه و بحث برانگیزی است که ذهن انبوهی از محققان را به خود مشغول کرده است. تلاش های دو گروه سنت گرا و فمنیست در طول تاریخ ، جهت ترویج عقاید جاهلانه خویش در زمینه اشتغال بانوان، اهمیت بررسی این موضوع را از دیدگاه اسلام نمایان تر می سازد. نوشتار حاضر با هدف دستیابی به دیدگاهی متعادل درباره اشتغال بانوان در خارج از خانه به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با هدف کاربردی بیانگر این نتیجه است که اسلام نه تنها برای زنان حق اشتغال قائل است بلکه حضور زنان در برخی از مشاغل را با رعایت شئونات اسلامی، از نظر فقهی واجب دانسته است. اولویت نخست برای زن، همسرداری، مادری و تربیت فرزندان شایسته است. اولویت کارهای خانگی برای زن، مشروط به آن است که ضرورتی برای فعالیت های اجتماعی و اقتصادی زن وجود نداشته باشد اما در موارد ضرورت، تعیین کننده اولویت آن کار خواهد بود. اشتغال زنان، می تواند مصلحت های مهمی همچون تأمین نیازهایی ضروری زندگی در پی داشته باشد، چنانکه می تواند مخاطراتی را در پی آورد. باید برای زنانی که شایستگی تصدی امور اجتماعی را دارند، به گونه ای برنامه ریزی شود که ورود آنان به معنای تضعیف و از بین رفتن استحکام خانواده که از اهمیت خاصی برخوردار است، نگردد و نیز به گونه ای باشد که با عفت و پاکدامنی آنان مغایرت نداشته باشد.
واژگان کلیدی: اشتغال بانوان، فقه اشتغال، محدودیت اشتغال بانوان، آسیب شناسی اشتغال بانوان، شبهات اشتغال بانوان .
نتیجه گیری
زنان در ابعاد مختلف جامعه، جایگاه و موقعیت والایی دارند،آنان میتوانند با حفظ موازین اسلامی، وظایف اجتماعی خود را به انجام برسانند؛ در مبانی اسلام، جنسیت خاصی در مسئولیتهای اجتماعی، در نظر گرفته نشده است و در این بستر تنها توانایی فکری، داشتن مهارت، تحمل و بردباری و بینش و آگاهی از موارد مهم مطرح شده است.
از دیدگاه اسلام، اولویت نخست برای زن، همسرداری، مادری و تربیت فرزندان شایسته و با کفایت است که کاری ارزشمند و متناسب با ویژگی های جسمی و روحی زن، و یکی از راه های خدمت به اجتماع است. البته این اولویت، مشروط به آن است که ضرورتی برای فعالیت های اجتماعی و اقتصادی زن در جامعه وجود نداشته باشد.
اما در مواردی که حضور گروهی از زنان در عرصه های اجتماعی و اقتصادی، ضرورت داشته باشد، همین ضرورت، تعیین کننده اولویت آن کار خواهد بود. این دسته از کارها که مورد نیاز جامعه است، بر زنانی که شرایط و توانایی انجام آن را داشته باشند، واجب کفایی است .
اگر مسئولین فرهنگی کشور اعم از مراکز فرهنگی ـ پژوهشی و مراکز آموزشی آموزه های اسلام را سرلوحه برنامه های کاربردی و طرح های برنامه ریزی شده خود قرار دهند و اعتقاد و باور الگو بودن دین اسلام را در تمام ابعاد زندگی در میان اقشار جامعه تقویت نمایند، و افراد جامعه به تفاوت های جسمی و روحی زنان و مردان توجه نمایند، باعث می شود که نیروی کار زنان در زمان های خاص و در حیطه توانایی آنان به کار گرفته شود تا علاوه بر استفاده از توانمندی های زنان ، به وظایف همسری و مادری آنان لطمه ای وارد نگردد.
بدون در نظر گرفتن این مهم، اشتغال زنان، مخاطراتی را در پی می آورد که نباید به سادگی از کنار آنها گذشت. کاهش ارتباط عاطفی با همسر، کاهش روابط مادر با فرزندان، خطر بی اقتداری مرد در خانواده، کم شدن بازده کاری زنان در خانه، افزایش اسراف و مصرف گرایی، توسعه مشاغل جایگزین وظایف مادری، نقص حیاء و عفت عمومی، افزایش سن ازدواج دختران و پسران و گاه امتناع دختران از ازدواج از جمله آسیب هایی است که جامعه اسلامی با آن مواجه می شود.
هرچند پیامدهای یاد شده کلیت ندارد؛ اما می توان با تغییر سیاست های تبلیغی و نظام ارزش گذاری به سمت خانواده تا حدودی از این آسیب ها جلوگیری به عمل آورد. از سوی دیگر می توان با فرهنگ سازی، مسئولیت اصلی زنان و مردان جامعه را به آنان گوشزد کرد و اهمیت اقتصادی و فرهنگی کار خانگی را به خوبی نشان داد. از سوی دیگر، ارائه سبک زندگی اسلامی از سوی نخبگان و گروه های مرجع می تواند در مهار تبلیغات مصرف گرایی و اصلاح سبک زندگی راهگشا باشد. انتخاب سبک زندگی غربی مخاطراتی را در سطح خانواده و جامعه ایجاد می کند از جمله باعث حضور بیشتر زنان در مشاغل مختلف جهت افزایش درآمد خانواده می باشد. لذا نیازمند تدابیری از سوی حکومت اسلامی، جهت اصلاح سبک زندگی غربی به سبک زندگی اسلامی است. اگر یک بازگشت همه جانبه به سوی تغییر سبک زندگی خانواده ها صورت گیرد، نتایج شگفت انگیزی را در جامعه به دنبال خواهد داشت که کاهش نرخ طلاق و تعادل در خانواده از آثار مثبت آن خواهد بود. از طرفی اصلاح سیاست های کارفرمایان و اولویت واگذاری مشاغل به سرپرست خانوار یکی از عواملی است که باعث حضور کمتر زنان در مشاغل اجتماعی است.
پیشنهادات
پیشنهاد می شود محققین مسأله اشتغال زنان را از منظر فقه اثنیعشری مورد بررسی قرار دهند و در ضمن آن به تطبیق نظرات فقه اثنیعشری با قوانین حاکم بر جامعه بپردازند. این نوع بررسی مسأله علاوه بر اینکه مشخص می کند قوانین کشور با فقه شیعی چه میزان همخوانی و تناسب دارد، راهکاری را پیش روی دولت مردان قرار می دهد تا از دخالت افراطگرایان و سنتگرایان در زمینه قوانین تصویب شده در مورد مسائل زنان جلوگیری به عمل آورند.
فهرست منابع
*قرآن
*نهج البلاغه (1385)، ترجمه محمد دشتی، چاپ هشتم، قم، انتشارات پارسایان.
1.ابن اثیر، علی بن محمد (بی تا )، اسد الغابه، بیروت: دارالفکر.
2.ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی(852ق )، الاصابه فی تمییز الصحابه، بی جا: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
3.ابن عبد التبر، یوسف بن عبدالله(468ق)، الاستیعاب، بیروت: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
4.ابن هیثم اصفهانی، ابوالفرج (بی تا )، الأغانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
5.ابوت، پاملا و کلر والاس (1380)، جامعه شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران: نشر نی.
6.انصارى محلاتى، محمد رضا (1382 )، ثواب الاعمال، ترجمه انصارى، چاپ اول، قم: نسيم كوثر .
7.بحرانی، یوسف (بی تا )، الحدائق الناضره، قم: جماعه المدرسین.
8.بيهقى، ابو بكر (1361)، دلائل النبوة، ترجمه دكتر دامغانى، چاپ اول، تهران: انتشارات علمى فرهنگى .
9.پاينده، ابو القاسم (1382) ، نهج الفصاحه، چاپ چهارم، تهران: دنياى دانش.
10.پزشکی، محمد(1387)، صورت بندی مطالعات زنان در جهان اسلام، بی جا: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
11.تشکری، زهرا (1381)، زن در نگاه روشن فکران، قم: طه .
12.جعفرپور، جمشید (بی تا)، بررسی فقهی و حقوقی اشتغال بانوان، فصلنامه علمی ـ پژوهشی حقوق و علوم سیاسی، بدون شماره، صص55 ـ 74 .
13.جعفری، محمد تقی (1371)، شرح نهج البلاغه، تهران: دفتر نشر تبلیغات اسلامی.
14.جعفرى، يعقوب (1382)، خصال، ترجمه جعفرى، چاپ اول، قم: نسيم كوثر .
15.جوادی آملی، عبدالله (1387)، زن در آینه جمال و جلال، قم: اسراء.
16. حسینی، ابراهیم (1389)، شخصیت و حقوق زن، بی جا:نشر معارف.
17.حسینی، ناهید (1384 )، زنان شاغل و دشواری های پیدا و پنهان، در هفته نامه الکترونیکی آتیه، ش 508 قابل دسترسی در: www.atiye.ir
18.حسینی، هادی (1379)، تفاوت بیولوژیک زن و مرد، فصل نامه کتاب نقد، شماره 17، ص230 .
19.حسینی، هادی و دیگران (1381)، کتاب زن، تهران: امیرکبیر.
20.حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
21.ـــــــــ، ــــــــــــ (1372 )، وسائل الشیعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
22.ـــــــــ، ــــــــــــ (بی تا)، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت.
23.حق شناس، جعفر (1390)، زن در اجتماع، بی جا: نشر بین الملل.
24.حكيمى اخوان آرام احمد (1380)، الحياه، ترجمه احمد آرام ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
25.حلی، حسن بن یوسف(1420 )، تحریر الاحکام، چاپ سنگی، قم: موسسه آل البیت.
26.ــــ، ــــــــــــــــ (1408)، تذکره الفقهاء، بی جا: المکتبه المرتضویه.
27.حیدری نراقی، علی محمد (1389)، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، شرح نراقی، چاپ اول، قم: انتشارات مهدی نراقی.
28.خسروی، موسى (بی تا )، زندگانى حضرت سجاد و امام محمد باقر عليهما السلام، چاپ دوم، تهران: اسلاميه.
29.خسروى، موسى(1364)، مواعظ امامان عليهم السلام (ترجمه جلد هفدهم بحارالانوار)، چاپ اول، تهران: اسلاميه
30. خوانسارى، جمال الدين (1366 )، شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران .
31.خویی، ابوالقاسم(1371)، مصباح الفقاهه، بیروت: موسسه آل البیت احیاء التراث.
32.دفتر مطالعات و تحقیقات زنان(1388)، اشتغال زنان، چاپ 1، تهران: مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست رهبری.
33.دیلمی، سلار بن عبدالعزیز(1404)، المراسم العلویه فی احکام النبویه، بی جا: منشورات المحرمین.
34.راغب اصفهانی، حسین بن محمد ( 1141 )، مفردات غریب القرآن، بی جا: دفتر نشر کتاب.
35.رضائى، عبد الحسين ( 1377 )، ارشاد القلوب، ترجمه رضايى، چاپ سوم، تهران: اسلاميه .
36. روحانی، طاهره (1382)، زنان دین گستر در تاریخ اسلام، قم: مرکز جهانی علوم انسانی.
37.روحانی، محمد صادق(1418)، منهاج الفقاهه، بی جا: بی نا.
38.رییسی، مهدی (1382)، کنوانسیون زنان، قم: نسیم قدس .
39شفیع آبادی، عبدالله(1376)، راهنمایی ومشاوره شغلی وحرفه ای، بی جا: رشد.
40.شیخ صدوق، (بی تا ) ، من لايحضره الفقیه، قم :مؤسسه احیاءالکتب الاسلامیه.
41.ـــــــــــ (1403ق)، خصال، قم: انتشارات جامه مدرسین.
42.شیخ مفید (بی تا)، الجمل، قم: کنگره جهانی، هزاره شیخ مفید.
43.ـــــــــ (1410 ق )، مقنعه، چاپ دوم، بی جا: موسسه نشر اسلامی.
44.شیخی، محمد علی (1380)، جامعه شناسی زنان و خانواده، تهران: شرکت سهامی انتشار .
45.صابرى يزدى على رضا و محمد رضا انصارى محلاتى ( 1375 )، الحكم الزاهره، ترجمه انصارى، چاپ دوم، قم: مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى.
46.صدیق اورعی، غلامرضا (تیر 1375)، توسعه اقتصادی و اشتغال زنان (قسمت دوم )، ماهنامه پیام زن، ش 49، ص 17 (نقل شده در تاریخ 24/ 10/92 ) قابل دسترسی در :
http://www.wrc.ir/?action=Scholar
47.طاهری نیا، احمد (1389)، حضور زن، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
48.طباطبایی، محمدحسین ( 1232 ) ،تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی قم : دفترتبلیغات اسلامی.
49.ـــــــ، ــــــــــــ (1374) ، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
50.طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن جریر (بی تا)، معجم الکبیر، بی جا، مکتبه ابن تیمیه.
51.طبری، محمد بن جرير ( 1420 ق ) ، جامع البیان فی تأويل القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیه.
52.عاملی، زین العابدین ابی علی(شهید ثانی )(1412)، مسالک الافهام، بی جا: موسسه المعارف الاسلامیه.
53.ــــــ، ـــــــــــــــــــــ (بی تا )، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
54.عاملی، محمد جواد (1419ق )، مفتاح الکرامه، تحقیق و تعلیق محمد باقر خالصی، چاپ اول، بی جا: موسسه نشر اسلامی.
55.عطاردى، عزيز الله (1397 ق )، اخبار و آثار حضرت امام رضا عليه السلام، چاپ اول، تهران: انتشارات كتابخانه صدر.
56.علاسوند، فریبا (1392)، زن در اسلام، چاپ اول، قم: هاجر.
57.علامه حلى (1379 )، نهج الحق و كشف الصدق، ترجمه عليرضا كهنسال، چاپ اول، مشهد: عاشوراء .
58.علوی حسینی موسوی، محمدکریم (1223)، کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقایق، تهران: بی نا.
59.علویون، محمد رضا (1381)، کار زنان در حقوق ایران و حقوق بین المللی کار، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان .
60.غفوریان، محمدرضا(1377)، همسر در سرای شوهر، مجله فقه، ش 15.
61.غلامی علی و معصومه سادات سالک (1389 )، چکیده پایان نامه ها، قم، مرکز نشر هاجر.
62.فاضل ابی(1408)، کشف الرموز، قم: جماعه المدرسین.
63.فتاحی پور، فتحیه (زمستان 1383)، بررسی جایگاه زن در کشورهای اسلامی، فصلنامه فرهنگی و پژوهشی مرکز امور مشارکت زنان، ش9، صص 89 ـ 100 .
64.فخرالمحققین، محمد(1378)، ایضاح الفوائد، بی جا: المطعبه العلمیه.
65.فلسفى، محمد تقى (1368)، الحديث، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
66.فیض، علیرضا (1378 )، مبادی فقه و اصول، چاپ9، تهران: دانشگاه تهران.
67.قمی، ابوالقاسم (1417)، غنایم الایام، بی جا: مکتب الاعلام الاسلامی.
68.کلینی، محمد بن یعقوب (1358 )، اصول کافی، بیروت: بی نا.
69.ـــــ، ـــــــــــــــــ (1362 )، کافی، چاپ 2، تهران: انتشارات اسلامیه.
70.گیدنز، آنتونی (1373)، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
71.مترجمان، (1377 )، تفسير هدايت، چاپ اول، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
72.مجد تیموری، محمد (بی تا)، روانشناسی زن و مرد، تهران: بی نا.
73.مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحارالانوار، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
74.محقق اردبیلی (1410)، مجمع الفائده و البرهان، چاپ 8، تهران: جامعه مدرسین قم.
75.محقق نراقی (1415)، مستند الشیعه، قم: موسسه آل البیت.
76.محلاتی، ذبیح الله (1381 )، ریاحین الشریعه، تهران: بی نا.
77.مطهری، مرتضی (1358 )، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، تهران: انتشارات صدرا.
78.ــــــ، ــــــــ (1389)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا.
79.ــــــ، ــــــــ (1361)، مسأله حجاب، قم: جامعه مدرسین.
80.مکارم شیرازی، ناصر و دیگران (1374 )، تفسیر نمونه، تهران: دار الكتب الإسلاميه .
81.ـــــــــــــ،ـــــــــــــــ (1363)،تفسیر نمونه، تهران: دار الكتب الإسلاميه .
82.موسوی،بتول (1378)، بررسی اشتغال زنان متاهل و مشکلات آنان، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی،چاپ نشده، دانشگاه الزهرا.
83.موسوی اردبیلی، عبدالکریم(1381)، فقه القضا، قم: موسسه نشر لجامعه مفید رحمه الله.
84.موسوی خمینی، روح الله(1410 )، البیع، چاپ4، قم: موسسه اسماعیلیان.
85.ــــــــــــــ، ـــــــ (1368 )، تحریر الوسیله، بی جا: دفتر انتشارات اسلامی.
86.ــــــــــــــ، ـــــــ (بی تا )، تحریر الوسیله، قم: دارالعلم.
87.ـــــــــــــــ، ــــــ (1369 )، صحیفه نور، تهران: سروش.
88.موسوی خمینی، مصطفی(1418)، مستند تحریر الوسیله، بی جا: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
89.مهدوی، محمد صادق (آبان و آذر 1383 )، خوانش انتقادی اشتغال زنان، مجله حوراء، ش 8، صص 9 ـ 20 (نقل شده در تاریخ 24/ 10/92 ) قابل دسترسی در:
http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart
90.مهيار، رضا (1375)، فرهنگ ابجدى عربى فارسىچاپ: دوم، تهران: اسلامی.
91.میشل، اندره (1377)، فمینیسم جنبش اجتماعی زنان، ترجمه هما زنجانی زاده، مشهد: نشر نیکا.
92.ناجی راد، محمدعلی (1382 )، موانع مشارکت زنان، تهران: کویر.
93.نجفی، محمد حسین (1412ق )، جواهر الکلام، بیروت: موسسه المرتضی العالمیه.
94.نوری، یحیی (1211 )، حقوق زن در اسلام و جهان، بی جا: موسسه مطبوعاتی فراهانی.
95.نوری، حسین (1409ق)، مستدرک الوسائل، قم: مدرسه امام مهدی.