مبانی قرآنی خطبه های حضرت زهرا(س)
گیتی صادقی پی
فاطمه قاضی شعار، فخرالسادات عابدی، زهره صدری مهر، زهرا امیراحمدی
اعضاء هسته پژوهشی شیخ طوسی(ره) مدرسه علمیه مشکوة تهران
استاد راهنما:دکتر سید ابوالقاسم نقیبی
پائیز 1392
چکیده
حضرت زهرا hکسی است که هیچ عقلی و هیچ فکری بلا استثناء ممکن نیست او را درک کند. سخنان گرانمایه و ارزشمند ایشان میراثی است که درکنار قرآن بجا مانده است .ايشان با استفاده از زمان ومكان مناسب، سعي در بيداري و آگاهي مسلمانان داشتند. مشهور است که حضرت hدر مسجد النبی خطبه ای (معروف به فدکیه) را برای پس گرفتن ملکشان ایراد کردند، در صورتی که ایشان با استناد به آیات قرآن، مبانی قرآنی (توحيد، نبوت، معاد، عدل، امامت و احکام ) را یاد آوری کردند و درصدد رسوا كردن حاكمان غاصب و نشان دادن بي كفايتي آنها به مردم و مسلمانان آينده بودند و تنها قسمت اندكي از این خطبه به مباحث اقتصادي و ارث تعلق دارد. حضرت hبا ايراد خطبه، منشوري دروني براي شيعه به يادگار گذاشتهاند؛ منشوري كه در آن جهان بيني الهي به زيبايي ترسيم گرديده و براساس آن ايدئولوژي سياسي شيعه پايه گذاري شده است.نوشتار «مبانی قرآنی خطبه های حضرت زهرا h» درصدد این است که ضمن بیان تعریف خطبه و خطابه و جایگاه آن نزد عرب و جایگاه علمی ومعنوی حضرت زهرا hبه مبانی قرآنی (توحید ، نبوت و امامت ، حمد وستایش باریتعالی و حکمت برخی از احکام )، که حضرتش hدر خطبه فدکیه و خطبه ای که با زن های مهاجر و انصار که به عیادت حضرتhآمده بودند به نحو احسن پرداخته، بازنگری ؛ و نیز در زمینه اخلاق مرور مختصری به دو خطبه حضرتhدر کنار قرآن به عمل آورد. روش و نوع پژوهش توصیفی –تحلیلی ، علمی- پژوهشی می باشد . مطالب ارائه شده و تدوین آنها از طریق منابع و شرح های خطبه فدکیه و مقالات برگرفته شده از سایت های معتبر است. حضرتh با تعبیر عمیق اما مختصر به تبیین عقلانی شریعت پیامبرnپرداخته و با طرح مسئله عبودیت و رابطه مستقیم آن با مسئولیت پذیری انسان، راه و رسم مسلمانی و فداکاری در راه تحقق آرمان های پیامبر nو بیان جایگاه رفیع قرآن و ارائه بسیاری حقایق دیگر مخاطبان را نه تنها در مسجد النبی بلکه در همه جای عالم به حفظ وصیت پیامبرnتوصیه فرموده و از حریم ولایت تا پای جان دفاع کردند.
واژگان کلیدی:
قرآن کریم، خطبه، خطبه های حضرت زهراhمبانی اعتقادی، مبانی اخلاقی
نتیجه گیری
با دقت در خطبه های حضرتh- خطبه هایی که در فرازهای کوتاهش ، چنان حقایق ژرف و عمیق گنجانیده شده است که کشف و بکارگیری آنها می تواند گره گشای بسیاری از مشکلات پیچیده امروز ما در تمام عرصه ها به خصوص عرصه اخلاقی و تربیتی گردد و می تواند کلید درهای خیر و برکت را در اختیار ما نهد و راهنمای ما در مسیر توسعه های فردی و اجتماعی گردد و به کارگیری آنها در زندگی می تواند هم انسان را به مسیر کمال سیر دهد و هم در زندگی فردی و اجتماعی به موفقیت های چشم گیری برساند- این نتیجه بدست می آید که ایشان ، با تبيين انحراف از مسير امامت، به ارائه وضع مطلوب و آرماني یعنی اطاعت از امامت و اهل بيت bبراي رسيدن به سعادت و ارائه طريق رسيدن به آن به وسيله قرآن و اهل بيت bبه ترسيم سه مسئله بنيادين هستی شناسی، انسان شناسی و راه شناسیمی پردازد.
اين اركان به زيبايي و با ترتيب، در دو خطبه ایشان ذکر می گردد. در ابتدا به توحيد و صفات خداوند، هدف آفرينش، غير مادي بودن مبدأ جهان و معاد اشاره ميفرمايند، سپس ايشان اهداف خلقت را؛ آشكار ساختن حكمت بي پايان خداوند، دعوت بندگان به اطاعت او، نشان دادن قدرت نامحدود او، فرا خواندن بندگان به عبوديتش و قوت بخشيدن به پيامبرانش بیان می دارد. در ادامه، به بحث درباره نبوت و مقام والاي پيامبرnو ويژگيها و اهداف او و زحمات طاقت فرساي ايشان در راه نشر اسلام اشاره مي کند.
ايشان در قسمت پاياني خطبه، به معاد توجه ميكنند حضرت زهرا hدر خطبههاي خويش بارها متذكر معاد ميشوند كه از جمله اركان ايماني و اعتقادي دين اسلام و شرط مسلماني است.
بر نخبگان و دانش پژوهان و عالمان جامعه بخصوص جامعه زنان است که در جهت آگاهی بخشی از سیره و روش نظری و عملی ایشان در برخورد با مسائل مختلف زمان خویش ، هر چه بیشتر از انواع جذابیت های معنوی این بزرگوار بانوان مسلمان و شیعه را بهره مند نمایند. شاید در سایه این آگاهی ها و تبعیت از سیره این بزرگ بانو، دختران و زنان جامعه اسلامی ، را متحول کنند. و راه رستگاری را بیابند و جامعه امروز را آماده ظهور ولی الله الاعظم نمایند ؛ زیرا اگر چه زنان جامعه به عنوان نیمی از افراد جامعه اند اما به جهت آثار همه جامعه را دگرگون می کنند.
فهرست منابع
*قرآن کریم
*نهج البلاغه
*مفاتیح الجنان
1- حسینی، مرعشی تستری ، سیدنورالله،( 1398ق) احقاق الحق و ازهاق الباطل، تعلیقات سید شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی، تهران :ناشر انتشارات فی المطبعة الاسلامیة،
2- سبزواری، ملا هادی،( 1368ش)، اسرارالحکم، مقدمه وحواشی( چاپ دوم)، ابوالحسن شعرانی، تهران: ناشر کتابفروشی اسلامیه.
3- کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، (1401ق)، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران: ناشر دفتر نشر فرهنگ اهل بیتb.
4- کحاله، عمر رضا، (1397ق) ، اعلام النساء، بیروت: مؤسسه الرساله بیروت.
5- فخرالاسلام، محمد صادق،(1353ش)، انیس الاعلام فی نصرة الاسلام، تنظیم و پاورقی سید عبد الرحیم خلخالی، تهران: ناشر کتاب فروشی مرتضوی.
6- سعیدی مهر، محمد، (1390ش)، آموزش کلام اسلامی( چاپ هشتم )، قم: ناشرکتاب طه .
7- مصباح، یزدی، محمدتقی (1378ش(الف)) ،آموزش عقاید استدلالی (چاپ سوم) ، تهران : ناشر شرکت چاپ و نشر بین المللی سازمان تبلیغات اسلامی .
8- حسینی، سید جواد،( 1390ش) بانوی بانوان سخن می گوید،(چاپ اول) ، قم: مرکز نشر هاجر وابسته به مرکز مدیریت خواهران.
9- مجلسی، محمد تقی، (1403ق) ،بحارالانوار الجامعه لدرر الخبار الائمه الاطهار، (چاپ دوم)، بیروت: مؤسسه الوفاء.
10-الحسینی، البحرانی، السید هاشم، (1375 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، (چاپ سوم)، قم : موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
11-سبحانی، جعفر، (1368ش) ، تاریخ اسلام، تهران: نشر مشعر.
12-بابازاده، علی اکبر،( 1380ش)، تحلیل سیره فاطمه زهراh،( چاپ اول)، تهران : چاپخانه مهر .
13-دشتی، محمد،(1379ش(الف))، ترجمۀ نهج البلاغة،(چاپ اول) ، قم: انتشارات پرهیزگار .
14-صفوی، سید محمد رضا، ( 1376ش)، ترجمۀ قرآن بر اساس المیزان، (چاپ سوم)، قم : نشر معارف.
15-جوادی، آملی، عبدالله، (1385ش (ب))، تفسیر موضوعی قرآن کریم توحید در قرآن ،( چاپ دوم )، قم : مرکز نشر اسراء.
16-طباطبایی، سید محمد حسین،( 1386)، تفسیر المیزان، (چاپ بیست و چهارم )، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
17-مکارم، شیرازی ،ناصر، همکاران، ( 1388ش)، تفسیر نمونه، (چاپ سوم) ، تهران : دارالکتب الاسلامیه.
18-جوادی آملی، عبدالله،،(1390ش(الف)) تفسیرتسنیم، تحقیق حیدر علی ایوبی و دیگران،(چاپ اول)، قم: نشر اسراء.
19-قرائتی، محسن، تفسیر نور،( 1387ش)، (چاپ نوزدهم) ، تهران : مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
20-شیخ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی،( 1416ق(د))، التوحید، تحقیق و تعلیق سید هاشم حسینی تهرانی،(چاپ ششم)، قم: ناشر مؤسسه نشر
21-مصباح ،یزدی، محمد تقی،( 1389ش(ج) )، جامی از زلال کوثر، تحقیق و نگارش محمد باقر حیدری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
22-شبر، سید عبد الله، ( 1371ش)، جلاء العیون، محقق کریم عبدالرضا، قم : ناشر باقیات.
23-خمینیv، موسوی، روح الله، (1382ش) ، چهل حدیث، (چاپ بیست و هفتم)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
24-خلجی، محمد تقی، (1382ش) ، رخساره خورشید ترجمه و شرح خطبه حضرت زهراh، (چاپ سوم)، قم: انتشارات میثم تمار.
25-قمی، شیخ عباس، (1343ش (الف))، زندگانی حضرت فاطمه زهرا hسیدۀ زنان عالم (ترجمۀ بیت الاحزان)،به قلم سید محمود موسوی زرندی ، (چاپ ششم)، تهران: کتاب فروشی اسلامی.
26-حسینی زنجانی، سید عزالدین، ( 1386ش) ، شرح خطبه حضرت زهرا h، (چاپ نهم)، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
27-ابن ابی الحدید،عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن محمد بن حسن، ( 1962م) ، شرح نهج البلاغة، بیروت : داراحیاء الکتب العربیة. .
28-الحاکم ، الحسکانی، عبیدالله بن عبدالله احمد، (1411ق، 1990م) ،شواهدالتنزیل، تحقیق و تعلیق الشیخ محمد باقر المحمودی، (چاپ اول )، تهران : مؤسسه التابعة الثقافة و الارشاد الاسلامی،
29-فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی ،(1358ش) ،علم الیقین فی اصول الدین، قم: بیدار.
30-بحرانی ،اصفهانی، عبدالله بن نورالله،(1404ق)، عوالم العلوم و المعارف، محقق محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسه الامام المهدی.
31-فراهیدی، خلیل احمد، (1409ق)،العین، (چاپ دوم) ، قم: مؤسسه دارالهجره
32-حموینی ، خراسانی، ابراهیم بن محمد بن مؤید بن عبدالله علی بن محمد ،(1398ق،1987م)، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول و السبطین و الائمه من ذریتهم b، تحقیق و تعلیق محمد باقر محمودی ،(چاپ اول)، بیروت.
33-دشتی، محمد، (1380ش (ب))، فرهنگ سخنان حضرت زهراh، (چاپ دوم)، قم : انتشارات مشهور.
34-دستغیب، عبدالحسین ،( 1386ش )، قلب سلیم، (چاپ هشتم )، شیراز: ناشر دارالکتب جزائری.
35-مظاهری، حسین،( 1388ش)، کاوشی نو در اخلاق اسلامی، ترجمه محمد رضا آژیر و محمود ابوالقاسمی، ( چاپ اول )، تهران : مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر.
36- شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بابویه قمی، ( 1362ش ج)، کتاب الخصال، قم :جامعه مدرسین فی الحوزة العلمیة .
37-الاربلی، ابی الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح،( 1381ق)، کشف الغمة فی معرفت الائمة، ترجمه علی بن حسین زوارئی، مقدمه ابوالحسن شعرانی، تهران : نشر ادب الحوزه و کتابفروشی اسلامیة، 2جلدی.
38-ابن منظور، محمد بن مکرم مصری، ( 1414ق)، لسان العرب، بیروت : دار صادر.
39-اخطب خوارزمی، الحافظ الموفق بن احمد حنفی، (1965م)، مناقب للخوارزمی، تهران : مکتبة نینوی الحدیث.
40-ابن مغازلی، ابی الحسن علی بن محمدالجلابی الواسطی المالکی، (1427ق،2006م)، مناقب اهل بیت b، تحقیق محمد کاظم محمودی، (چاپ اول)، تهران : المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة المعاونیة الثقافیة/ مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة.
41-راغب اصفهانی،( 1376ش)، المفردات، تهران: انتشارات مرتضوی.
42-طریحی، فخرالدین، (1375ش)، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران :کتابفروشی مرتضوی.
43-ابن زکریا، ابوالحسین احمد بن فارس،( 1404ق)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم : مکتب الاعلام الاسلامی.
44-قمی، عباس، (1391ش) ، مفاتیح الجنان، مترجم مهدی الهی قمشه ای ،(چاپ اول)، تهران: اندیشه مولانا.
45-شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی،( 1404ق الف) ، من لا یحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، (چاپ دوم)، قم :انتشارات اسلامی.
نراقی، ملا محمد،(1371ش)، معراج السعادة، تهران: انتشارات هجرت.