مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران
معاونت پژوهش
خدا شناسی (در دعای جوشن کبیر)
مریم حاجی اسماعیلی اردكاني
حمیده مروتی شريف آباد،معصومه زارع يخداني،اعظم دهستانی اردكاني
اعضای هسته پژوهشی رهروان نور مدرسه علميه فاطمه الزهرا(س)اردكان، یزد
استاد راهنما:حجه الاسلام و المسلمين سلمان حاجی اسماعیلی
زمستان 1392
معاونت پژوهش
خدا شناسی (در دعای جوشن کبیر)
مریم حاجی اسماعیلی اردكاني
حمیده مروتی شريف آباد،معصومه زارع يخداني،اعظم دهستانی اردكاني
اعضای هسته پژوهشی رهروان نور مدرسه علميه فاطمه الزهرا(س)اردكان، یزد
استاد راهنما:حجه الاسلام و المسلمين سلمان حاجی اسماعیلی
زمستان 1392
چكيده
دعاي جوشن كبير از دعاهاي بسيار معتبری است كه دارای صد فصل و در مجموع در برگيرنده هزار و يك اسم و صفت حق تعالي می باشد.
به طور کلی صفات بر دو گونه است: ذات و فعل كه هر كدام به جمال و جلال تقسيم مي شود. صفات جمال ذاتيه شامل وحدانيت (اله، أحد، صمد...)؛ سرمديت (ازليت، ابديت، اول، آخر...)؛ عالميت (باطن، برهان، حكيم...) و قادريت (اعلي، جليل، رافع...) بوده و صفات جمال فعلیه شامل خالقيت (باعث، بديع، جاعل ...)؛ ربوبيت (انيس، بار، جار، ...)؛ حاكميت (أمر، راشد، عماد ...) و مالكيت (سلطان، شافع، كفيل ...) است.
صفاتي كه در اين دعا با غَيْرَ، لا و بلا همراه شده اند صفات سلبي بوده كه تسبيح، تنزيه و تزكيه، تشبيه، قدوس، رؤيت، شريك، درك، فرزند داشتن از صفات ذاتيه سلبي، و ظلم از صفات فعليه سلبي مي باشد، و تأمل در این اسماء و صفات می تواند راهی به سوی شناخت خداوند باشد.
واژگان کلیدی: دعاي جوشن كبير، خداشناسي، صفات خداوند، اسماء خداوند
دعاي جوشن كبير از دعاهاي بسيار معتبری است كه دارای صد فصل و در مجموع در برگيرنده هزار و يك اسم و صفت حق تعالي می باشد.
به طور کلی صفات بر دو گونه است: ذات و فعل كه هر كدام به جمال و جلال تقسيم مي شود. صفات جمال ذاتيه شامل وحدانيت (اله، أحد، صمد...)؛ سرمديت (ازليت، ابديت، اول، آخر...)؛ عالميت (باطن، برهان، حكيم...) و قادريت (اعلي، جليل، رافع...) بوده و صفات جمال فعلیه شامل خالقيت (باعث، بديع، جاعل ...)؛ ربوبيت (انيس، بار، جار، ...)؛ حاكميت (أمر، راشد، عماد ...) و مالكيت (سلطان، شافع، كفيل ...) است.
صفاتي كه در اين دعا با غَيْرَ، لا و بلا همراه شده اند صفات سلبي بوده كه تسبيح، تنزيه و تزكيه، تشبيه، قدوس، رؤيت، شريك، درك، فرزند داشتن از صفات ذاتيه سلبي، و ظلم از صفات فعليه سلبي مي باشد، و تأمل در این اسماء و صفات می تواند راهی به سوی شناخت خداوند باشد.
واژگان کلیدی: دعاي جوشن كبير، خداشناسي، صفات خداوند، اسماء خداوند
نتیجه گیری
دعای شریف جوشن کبیر با در بر داشتن هزار ویک اسم حسنای الهی یکی از بهترین منابع خداشناسی است و به دلیل دارا بودن آیات قران و معارف والا، کاملا معتبر است . از كنكاش به عمل آمده در این دعابه دست مي آيد كه اين دعاي شريف از نظر سند بسيار معتبر بوده و در منابع زيادي از جمله مفاتيح الجنان نقل گرديده است.
در این تحقیق به صورت مستقل خداشناسی در دعای جوشن مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به اینکه در دعای جوشن ، اسماء و صفات به صورت کلی بیان گردیده؛ این تحقیق به تفکیک اسماء و صفات الهی به ذاتیه و فعلیه و اصلی و فرعی پرداختهاست که باعث شده خواننده بتواند بهتر و به صورت جذاب تر به شناخت صفات و در نتیجه به شناخت خداوند دست یابد .
در فصل اول اين كتاب خداوند به صفاتش شناخته مي شود كه يا ذات است و يا فعل و هركدام به جمال و كمال تقسيم مي شود. صفات ذات جمالي كه مورد بررسي قرار گرفت وحدانيت، سرمديت، عالميت و قادريت مي باشد. از اين صفات روشن گرديد كه خداوند يگانه بي مثل و مانند است و در عالم، شبيهي براي او نيست و نه در خارج و نه در عقل و نه در وهم ذات او تقسيم پذير نيست. ازلي و ابدي بودن خداوند به اين معناست كه هيچ كس در عالم هستي از حيث وجودي بر خداوند سبقت نگرفته و همچنين بعد از همه موجدات باقي مي ماند. از صفت عالميت به دست مي آيد كه خداوند از ازل تا ابد در هر زمان و مكان به ذات خود و همه هستي عالم و محيط است. صفت قادريت ، قدرت و توانايي خداوند را به اثبات مي رساند. دقت در آفرينش، گواه بر قدرت نامحدود آفريننده آن مي باشد.
از بررسي ابعاد توحيد تبيين گرديد كه توحيد داراي شاخه هايي از جمله:ذاتي، صفاتي،افعالي(توحيد در خالقيت، ربوبيت، قانون گذاري، مالكيت، حاكميت و اطاعت)و توحيد در عبادت مي باشد.
در صفات جلال خداوند، پيرامون صفات تسبيح،تنزيه و تزكيه،تشبيه، قدوس،رؤيت، شريك، درك و فرزند داشتن بحث گرديد و به اثبات رسيد كه خداوند از همه اين صفات سلبي مبرا مي باشد. از ميان اين صفات موضوع توحيد و يگانگي او و اينكه براي او نظير و شريكي نيست، از اهميت خاصي برخوردار است.
در فصل دوم چهار صفت از صفات فعل جمال مطرح گرديده كه اين نتيجه به عمل آمد كه خداوند خالق تمام هستي بوده و لحظه به لحظه فيض وجود از ناحيه او به مخلوقات مي رسد. در بحث ربوبيت، به دو شاخه ربوبيت الهي، تكويني(اداره نظام آفرينش) و تشريعي(احكام و وضع قوانين و ارشاد مردم به وسيله پيامبران) اشاره گرديد. در حاكميت و مالكيت بيان شد كه همه هستي تحت حكومت او قرار داشته و او مقنن و والي اصلي است. همچنين او مالك علي الاطلاق بوده و هيچ موجودي خارج از ربوبيت او نيست.
ظلم تنها صفت جلالي بود كه در دعاي شريف جوشن كبير مورد بررسي قرار گرفت. چنانچه در قرآن هم به نفي ظلم اشاره شده و بيان گرديده كه خداوند از هر نقص و عيبي به خصوص ظلم، پيراسته است.
در مجموع باید ذکر کرد که دعای جوشن کبیر که در آن خداوند به نام ها و صفات گوناگون که در آیات و روایات اسلامی آمده است خوانده می شود برای هر انسانی دریچه ای از نور و معرفت الله را می گشاید.
پیشنهادات
این اثر به بررسی خداشناسی در دعای جوشن کبیر پرداخت و سعی کرد با نگاهی دیگر به دعا، از آن برای شناخت معارف دین کمک بگیرد. ولی هر یک از فراز های این دعا خود جای تحقیق دارد تا در هر یک با بررسی یک یا چند صفت به شناخت عمیق تر آموزه های این دعا وبه خصوص مبحث خداشناسی پرداخته شود.
همچنین می طلبد با توجه به این تجربه، مباحثی چون توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت نیز در دعاهای دیگر چون زیارت جامعه کبیره،دعای مجیر ،دعای عدیله ،منجات خمس عشر،دعای عرفه و.... بررسی شود.
فهرست منابع:
*قرآن کریم.
*نهج البلاغه.
1) ابن طاووس، علی بن موسی (1411ه.ق) مهج الدعوات،قم:دارالذخائر.
2) _________________(1379)، ترجمه مهج الدعوات و منهج العبادات ،ترجمه محمد تقی بن علی نقی طبسی،تصحیح محمد سادات حیاتشاهی،تهران:رایحه.
3) ابن منظور، جمال الدین (1408ه.ق)لسان العرب، بیروت:دار التراث العربی.
4) استر آبادى، محمد جعفر (1263 ق/1382)، البراهين القاطعة، قم: مكتب الاعلام الاسلامي.
5) انصاریان، حسین[بي تا]، تفسير و شرح صحيفه سجاديه، انتشارات دارالعرفان.
6) _________(1388)،معاشرت،قم:دار العرفان.
7) بلخي، جلال الدين محمد(1378)،مثنوي معنوي، انتشارات امير مستعان، تهران.
8) شیخ بهایی محمد بن حسین، (1387)،اربعین،ترجمه عبد الرحیم عقیقی بخشایشی،تهران:فکر. جمعي از نويسندگان(1378)، معارف اسلامي، نهاد نمايندگى مقام معظّم رهبرى در دانشگاهها.
9) جوادي آملي، عبد الله(1382)،رازهای نماز، ترجمه علی زمانی قمشه ای، تنظیم و ویرایش حسین شفیعی، قم: نشر اسراء.
10)____________ (1383)، توحيد در قرآن، قم: نشر اسراء.
11)____________[بي تا]، سرچشمه انديشه،[ قم] انتشارات اسراء.
12)____________ [بي تا]، ادب فنای مقربان،[ قم] نشر اسراء.
13)____________ [بي تا]، تفسير انسان به انسان،[ قم] نشر اسراء.
14)حافظ، شمس الدین محمد (1378)، دیوان حافظ[بی جا]نشر دوران.
15)حسينى شيرازى، محمد (1378)، الوصول الى كفاية الأصول، تهران :انتشارات اسلام.
16)حسيني طهراني، سيّد محمّد حسين(1418)، الله شناسي، مشهد: نشر علامه طباطبايي.
17)حلي، سيد رضي الدين علي بن موسي بن طاووس(1367)، اقبال الاعمال، دارالكتب الاسلاميه.
18)دستغيب، عبد الحسين(1362)، توحيد. قم:دفتر انتشارات اسلامي.
19)دهقانی، رضا(1386) آیینه فضیلت «شرح خطبه متقین از نهج البلاغه»، قم: نسیم حیات.
20)ذاکری، محمد جواد(1385)، راز پرستش، قم: انتشارات حرم.
21)رخشاد، محمد حسين(1384)، در محضر علامه طباطبايي ، قم :سماء قلم.
22)زمردیان، احمد(1376)،علی علیه السلام و کمیل ( شرح دعای کمیل)ج1،تهران:امیرکبیر.
23)راغب اصفهانی ،حسین بن محمد (1412ه.ق)،المفردات فی غریب القرآن،ج1،بیروت:دار العلم الدار الشامیّة.
24)سبحانى، جعفر (1353)، راه خداشناسي. تهران: صدر.
25)__________ (1357)، شناخت صفات خدا. تهران: صدر.
26)__________(1368)، الهیات و معارف اسلامی، قم: انتشارات میقات؛ مؤسسه سید الشهداء.
27)__________ (1370)، خدا و صفات جلال و جمال، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه.
28)سعدي شيرازي، مصلح الدين(1382)، قصايد، بر اساس نسخه محمد علي فروغي، تهران:نشر سرايش.
29)سعیدی مهر، محمد(1390)، آموزش کلام اسلامی، قم: کتاب طه.
30)شورای عالی حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، معاونت فرهنگی تربیتی(1391)، بشری، قم.
31)صافي گلپايگاني، لطف الله،[بی تا]، الهيات در نهج البلاغه، [بی جا]دفتر انتشارات اسلامي.
32)طباطبایی،محمدحسین(1417ه.ق)المیزان فی تفسیر القرآن،بیروت:مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
33)طبرسی، فضل بن حسن ( 1380)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
34)طوسي، ابي جعفر محمدبن حسن(385-460 ق)،التبيان في تفسير القرآن،[بی جا]دار احياء التراث العربى؛ مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع).
35)طيب، سيد عبد الحسين (1378)،أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران: انتشارات اسلام .
36)____________ (1362) ، كلم الطيب در تقرير عقايد اسلام، [بی جا]كتابخانه اسلام.
37)عاملى كفعمى ،ابراهيم بن على(905 ق)، البلد الأمين، [بی جا].
38)عرب نوكندى، رحمت الله[بي تا]، كليد سعادت، [بی جا]مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع).
39)غفاری، ابراهیم(1379)، اسماء الحسنی؛ آیین نیایش، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
40)الفراهیدی،خلیل بن احمد (1410ه.ق)کتاب العین،ج3،قم:انتشارات هجرت .
41)فیض الاسلام، سید علی نقی(1371)، ترجمه و شرح نهج البلاغه فیض الاسلام، تهران، انتشارات فیض الاسلام.
42)قرشی ،سید علی اکبر (1371)،قاموس قران،ج2،تهران:دار الکتب الإسلامیة.
43)قمی، عباس(1372) ، مفاتیح الجنان، ترجمه موسوی دامغانی،[تهران]،انتشارات آزادی.
44)_______( 1379)، مفاتیح الجنان، ترجمه حسین انصاریان، قم: موسسه فردا.
45)کلینی،محمد بن یعقوب(1388)،ترجمه لطیف راشدی،قم:اجود.
46)مجلسی، محمد باقر (1111)، بحارالانوار، ج 47، بیروت:مؤسسة الوفاء.
47)___________(1404ه.ق)بحار الانوار،مجلدات78و91،بیروت:موسسة الوفاء.
48)محقق، محمد باقر (1372)، اسماء و صفات الهی فقط در قرآن، تهران: انتشارات اسلامی.
49)محمدي ري شهري، محمد (1372)، مباني خداشناسي. قم: الهادي.
50)________________(1375)، ميزان الحكمه، قم، دارالحديث.
51)مصباح يزدي، محمد تقي(1384) آموزش عقايد (سه جلد در يك مجلد)[بی جا] انتشارات شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامى. .
52)____________(1381)پاسخ استاد به جوانان پرسشگر،[قم] انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (ره).
53)____________ (1382)، بر درگاه دوست، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (قدس سره).
54)مطهري، مرتضى(1373) انسان كامل،تهران: انتشارات صدرا.
55)__________(1369)،مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.
56)مظاهرى، حسين(1387) اسلام آيين رستگارى،، اصفهان: مؤسسه فرهنگى مطالعاتى الزهرا .
57)مكارم شيرازي، ناصر وديگران (1385)، تفسير نمونه. تهران: دارالكتب الاسلاميه.
58)مكارم شيرازي، ناصر(1381)، مثال های زیبای قرآن «امثال القرآن»، تهیه و تنظیم ابوالقاسم علیان نژادی، قم: نسل جوان.
59)ملکی تبریزی، میرزا جوادآقا(1385)،رساله لقاءالله،به کوشش صادق حسن زاده،قم:انتشارات آل علی(ع).
60)_______________(1390)، اسرار الصلوة، تحقیق صادق حسن زاده، قم: اندیشه هادی.
61)ممدوحي، حسن(1382) شرحى بر دعاهاى صحيفه سجاديه،قم: شهود و شناخت.
62)موسوی همدانی، محمد باقر(1374)، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه.
63)نراقی،ملا احمد(1388)،معراج السعادة،قم:بهار دل ها.
64)نوری ،میرزا حسین (1408ه.ق)مستدرک الوسائل،ج2،قم:موسسسه آل البیت لإحیاء التراث.
65)واحد پژوهش انتشارات هنارس(1390)، شب نشين، قم :انتشارات هنارس.
منابع دیجیتال
70)islamquest.ne.www
منابع برای مطالعه بیشتر
71)بهاري راد، علي (1385)، قرآن صاعد؛ سيري در شرح دعاي جوشن کبير، تبريز: ستوده.
72)بهمني رامهرمزي، محمدعلي (1372)، ترجمه و شرح دعاي جوشن کبير، قم: بی نا.
73)جوادي آملي، عبد الله (1360)، خدا و نظام آفرینش، قم: انتشارات توحید.
74)قمی، علی بن ابراهیم (1367)، تفسیر قمی، تحقیق سید طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب.
