پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

1.پاکی دل و جان پژوهشگر، کسی است که با دانش های اجمالی و مقدماتی و با صرف حوصله و بررسی، در پی کشفو بازشناسی راست و درست یک حقیقت است. و با داشتن استعداد و توانایی نوشتن، می کوشداندیشه تازه ای را در ساحت علم و عمل، بازتاب دهد. بدین ترتیب، برخی کاستی ها را جبران کند یاراهی تازه و روشن را فراروی دیگران بگشاید. اگر اخلاق را کنترل غرایز بدانیم، این مهم برای پژوهشگران به ویژه پژوهشگران ساحت دین،بایسته تر است. او سزاوارتر از دیگران باید غرایزش را مهار کند تا حریم دیگران را از دخالت هواهاینفسانی خود حفظ کند و در گفتار و رفتار و نوشتارش از رنجش دیگران بپرهیزد. چه نازیباست کهکسی با به دست گرفتن قلم که خدای عزیز بدان سوگند یاد کرده است، نتواند بر نفْس خویش بتازد وآن را رام و آرام کند. پژوهشگران دینی باید بیش از دیگران به این باور برسند که حضور در باغ آگاهی و دست رساندنبه خوشه های حقایق، جز با پاکیزگی دل و جان، ممکن نیست. دریافت دانه دانه یا مشت مشت یادامن دامن از خوشه های حقایق، به اندازه تهذیب سرشت و روان یک پژوهنده بستگی دارد. هر کسپاک تر، ذهنْ یافت ها و دلْ یافت های او بیشتر و زلال تر خواهد بود. شرط باریافتن در اندرونی آگاهی،طهارت دل و جان است که: «لایَمَسُّه اِلاّ المُطَهَّرون؛ جز اهل طهارت به آن دست نرسانند». (واقعه: 79) گاهی که آب به قوه از چشمه جوشد و کاهی بر او افتد، آب کی گذارد که کاه به چشمه راهیابد؟ هر چه یک پژوهنده، غرایز خود را با دقت و رقت بیشتری مهار کند، دریافت های ذهنی و قلبی اودقیق تر و رقیق تر خواهد بود. هر که دلش را از لغزش و بزه اخلاقی باز دارد، بی شک؛ این ترک ومراقبه بر کمیت و کیفیت معرفت او کارگر خواهد افتاد. «اتَّقُوا اللّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللّهُ؛ از خداوند پروا کنید وخدا ـ بدین گونه ـ به شما آموزش می دهد». (بقره: 282)   پیام متن: پاکی درونی پژوهشگر سبب می شود وی به توفیق حقیقت یابینزدیک تر باشد و حریم دیگران را حفظ کند. 2.تحمل نظر مخالف تحمل، به معنی تاب آوردن و پذیرای چیزی شدن است. در اینجا مقصود، پذیرای نظر مخالف بودنو تاب آوردن در برابر مخالفت دیگری است. تحمل، کار سترگ و ارزنده ای است. این، ویژگی آشکارِابرمردان اندیشه و دانش و بینش و عمل؛ یعنی پیامبران و اولیای خداست. نیز نشانه ایمان و جویاییحکمت، پختگی، خودباوری، اطمینان قلبی، درایت و تدبیر است. از جمله اخلاق شایسته در ساحتپژوهش به ویژه در پژوهش های دینی، تحمل کردن نظر مخالف و داشتن روحیه نقدپذیری است. نظر مخالف، به باد مخالف در دریا می ماند؛ ایستادن بر عرشه کشتی و بد گفتن از باد مخالف، تدبیرنیست. ملوان زیرک آن است که از همان باد مخالف برای پیشروی به سوی مقصد خود بهره ببرد. ازاین منظر، باد و نظر مخالف، نعمت است و باید آن را قدر شناخت. ازاین رو، پیشروی و کام روایی یکپژوهشگر و بالندگی نظریه او، از جمله در تحمل نظر مخالف است. افزون بر این، بر پایه اصل «هیچکس مورد پسند همه کس نیست،» همه باید همواره روحیه تحمل را در خود بپرورانند و منتظر نظرمخالف باشند. در جرگه دانش سالاری و پژوهش محوری، تحمل؛ یعنی منطق شجاعت در برابر نظرمخالف. همچنین نظر مخالف باید شجاعانه، منطقی، سخن شناسانه و از عناد و حسادت به دور باشد. هیچ گاه خودباوری پژوهشگر خودساخته، خودباوری تازه واردها را مچاله نمی کند. این اخلاق،افزون بر اینکه در بهتر شدن نظریه پژوهشگر کارگر است، راه طرح دیدگاه تازه و جرئت یافتندیگران به ویژه جوانان را هموار می کند. پژوهشگر وارسته، هرگز از تنفس علمی تازه دیگراناحساس تنگی نفس نمی کند و هیچ گاه حضور دیدگاه جدید را اشغال و اندیشمند تازه نفس را اشغالگرنمی انگارد. تحمل پژوهشگران فرهیخته کهنه کار همواره گذرگاه پیشرفت پژوهندگان جوان بودهاست. در قرآن کریم می خوانیم: «أَفَتُمارونَهُ علی ما یَری؛ آیا با آنچه او می بیند، ستیزه می کنید؟» (نجم: 12) گویا آیه یاد شده، تحمل پیامبر اعظم6 را به کافران گوشزد می کند. به بیان دیگر، این آیه توبیخانه، برتحمل نداشتن آنان خرده می گیرد و می گوید: شما نظر خود را عرضه کردید. پس چرا او نتواند نظرخود را عرضه کند؟ آیا با آنچه محمد امین می بیند، ستیزه می کنید؟ آیا تنها دیده های او، سزاوارستیزه گری است؟ چرا نظر شما از این میان استثنا باشد؟ پس همچنان که او نظر شما را تحملمی کند، شما هم نظر او را تحمل کنید و دور از منطق، با اصرار و عناد، بگومگو نکنید. همه می دانیمپژوهشگرانی که در حوزه دانش و پژوهش به اخلاق تحمل شناخته شده اند، ارزشمندتر و گرامی تر ازدیگران هستند. پیام متن: با تحمل نظر مخالف، هم می توان از اندیشه های او بهره گرفت و همراه را برای بروز اندیشه های دیگر که از عوامل رشد و تعالی پژوهشهستند، باز کرد.     3.  انصاف ورزیدن «انصاف، به معنی نصف کردن چیزی و برقرار کردن تساوی و به عدالت رفتار کردن میان دو چیزاست.» «همچنین به سازگاری و توافقی که انسان میان رفتارش و عدالت برقرار می کند، انصافگفته می شود. بنابراین، هر کس رفتار خود را با مثال اعلای عدل منطبق کند، منصف است». از این رهگذر، شایسته است که یک پژوهشگر یک مسئله یا یک موضوع را منصفانه گزینش کند؛یعنی آنچه را در تخصصش نیست یا نمی تواند یا وقتش را ندارد، انتخاب نکند. همچنین درروشن سازی یک حقیقت در برابر نوآوری ها و شبهه هایی که اساس دین را هدف گرفته اند، از هیچکوششی دریغ نکند و هرگز حقیقت را زیرپای قلم، باطل نسازد یا آن را پشت واژه ها پنهان نکند،همان گونه که در قرآن آمده است: وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (بقره: 42) حق را به باطل درنیامیزد و حقیقت را با آنکه خود می دانید، کتمان نکنید. لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (آل عمران: 71) چرا حق را به باطل درمی آمیزید و حقیقت را کتمان می کنید، با اینکه خود می دانید؟ پژوهشگر منصف نیز آن است که: الف) اگر کسی بر نوشته او نقد و تحلیلی داشته است، از نگاه غیرمنصفانه پرهیز کند. ب) اگر نوشته ای را برای ارزیابی به او سپردند و نیز در تحلیل و نقد آثار دیگران، دور از انصاف،ارزیابی نکند. ج) اگر کسی برای نخستین نوشته اش از او راهنمایی خواست، منصفانه راهنمایی اش کند و ذوقو شوق کسی را که با بضاعت اندک علمی و ذهنی اش به او پناه آورده است، درهم نشکند و خفهنسازد؛ زیرا چه بسا او در آینده از حقیقتی پرده بردارد که دیگران نتوانستند به آن برسند. گاه پژوهندگانی تنها به این خاطر که دیگری از نوشته آنها ارزیابی دل خواهشان را نداشته اند،بی انصافی می کنند و همه جا درصدد تلافی هستند. امام علی علیه السلاممی فرماید: «الاِنْصافُ اَفْضَلُ الفَضائِل؛ انصاف برترین فضایل است.» پژوهشگر عاقل،نیکوکار، بخشنده و دانشمند حتی درباره کسانی که در حق او انصاف روا نمی دارند، منصفانه رفتارمی کند و این فضیلت و زینت شخصیت اوست. پژوهشگر منصف، کریمانه برخورد می کند و با دیگرانسر دشمنی ندارند. او در نگاه خود حتی به مخالفت ها و نقدهای دیگران منصفانه می نگرد. از حضرتعلی علیه السلاماست که: «اَلُمؤمِن یُنْصِفُ مَن لایُنْصِفُه؛ مؤمن، اهل انصاف است در حق کسی که انصافنمی ورزد». پیام متن: رفتار منصفانه با دیگران، انسان را از پای مال کردن حق نگه می دارد وسبب ارزیابی درست از گفته ها و نوشته های دیگران می شود. پی آمدهای بی انصافی در عرصه پژوهش امروزه از جمله بی انصافی های معمول در نظام اجرایی مربوط به پژوهش در کشور ما این است کهبرخی افراد ناتوان و کم اطلاع از قلم و پژوهش، با اطلاعات سطحی و عرفی، به خاطر روابط و زد وبندهای مختلف فردی و گروهی، بر پست های پژوهشی تکیه می زنند و درباره نگاشته های علمیدیگران نظر می دهند. اینان در خانواده پژوهش، به عضو ناخوانده می مانند. برخی نیز به خاطر قوی بودن غریزه تجارت پیشگی شان، با حضور در جرگه فرهنگ و اندیشه وپژوهش و با چنگ اندازی بر امتیازهای چاپ و نشر، پژوهشگر را تنها به سود خودشان به ابزار تجاریتبدیل می کنند و سرنوشت اندیشه و قلم را به بی راهه می برند به بیان دیگر، فرهنگ عمومی را درتغذیه فکر و دل و جان، نادرست پی افکنده اند، چونان که هر کس برای فکر و دل و جانش، سالانهتنها پنج دقیقه بر سر سفره کتاب می نشیند! این عمل مانند آن است که به عمد، دیگران را درگرسنگی و قحطی قرار بدهیم و هیچ به پی آمدهای هولناک آن توجه نکنیم. امروزه مردم بیشترین وقت خود را به تماشای تصویرها، فیلم ها و برنامه های خوب و بدمی گذرانند و بیشتر به این امور اهمیت می دهند و با اینکه تلویزیون عضو اصلی خانواده نیست،بیشترین وقت را از افراد خانواده و مردم جامعه می گیرد. در این میان، سوگمندانه ارباب رسانه ها نقشافراد هوشمند دوراندیش و مشاورهای خوب را در فیلم ها و سریال ها با کتاب خوانی درنیامیختند یا بهمنظور الگوسازی، از کتاب خوانی شخصیت های کشوری و بازیگران متعهد و مطرح، برنامه مستقل وادامه داری نساختند و در نگاه عموم به ویژه جوانان، تعالی افراد موفق را با کتاب خوانی شان گره نزدند. این روزها، آن قدر که مردم به صحنه ها، فیلم ها و برنامه های سرگرم کننده تلویزیون دعوت و معتادشده اند، به هیچ امر مهم دیگری به این اندازه خوانده نشده اند. برای درک این مسئله، کافی استتعداد ویدئوکلوپ ها و کتاب فروشی ها و مراجعه کنندگان به هر کدام را مقایسه کنیم. پس از یاد نبریم که تعالی اندیشه جامعه جز با اندیشه و مدیریت اندیشمندان توان مند و مشارکتاصحاب قلم فراهم نمی آید. پیام متن: حضور افراد کم اطلاع و بی مسئولیت در عرصه اجرایی پژوهش، بهرکود فرهنگ و اندیشه کشور می انجامد. 4.تواضع تواضع یعنی افتادگی کردن، فروتنی کردن، سرافکندن و نرمی کردن که در برابر خودپسندی وفخرفروشی است؛ زیرا خودپسندی، گمان کاذبی است درباره اینکه کسی شایستگی مقام و مرتبه ای را دارد،در حالی که به راستی چنین نیست. انسان فروتن بر این باور است که بزرگواری، میان مردم تقسیم شده استو هیچ یک از افراد انسان به تنهایی نمی تواند موجود کاملی باشد، مگر با فضایل دیگران. شخص متواضع، کسی است که حد خود را بشناسد و چیزی را که ندارد، ادعا نکند و خودپسندنباشد. پس به آنچه دارد، ننازد و تکبر نداشته باشد و با مردم از روی لطف و نرمی رفتار کند. یک پژوهشگر باید در برابر مردم، دانشمندان و متخصصان هم رشته خود، در نگاه کردن، سخنگفتن و به کار بردن واژه و رفتار، متناسب، افتاده، نرم و با احترام برخورد کند. پژوهشگر باید در برابرهمه فروتنی و احترام لازم را داشته باشد. در جهل یک پژوهنده، همین بس که همه را جاهل گمانکند و با خودبرتربینی، دیگران را با رفتاری یا حرفی تحقیر کند و مدرک تحصیلی خود را به رخدیگران بکشد یا با طعنه و کنایه، پژوهشگران دیگر را خرد و خوار سازد و از این راه، خود را برتر ودیگران را کوچک و پست بشمارد. دور از تواضع و اخلاق پژوهشگری است که مترجمی، تألیف و تحقیق دیگری را دزدی بخواند یامؤلف و محققی، ترجمه مترجمی را نشانه تنبلی، راحت طلبی و ناتوانی او در تحقیق، گردآوریاطلاعات و تحلیل بداند. خودپسندی و فخرفروشی، ویژه بازار جهل است و تواضع و افتادگی، محصول خرد، دانش،بینش، تدبیر و خود نیز عنصر اساسی در جذب دل هاست. هیچ گاه کسی با بی حیایی و گستاخی وبی احترامی به دیگران محبوب نشده است، بلکه همواره افرادی که دور از استحقاق و فروتنی، برآنندتا همه جا خود را جا کنند، نفرت انگیزند. پژوهشگر به ویژه پژوهشگر دینی، اگر افتاده نباشد، از چشمهمه خواهد افتاد. پیام متن: تواضع است دلیل رسیدن به کمال که چون سوار به مقصد رسد، پیاده شود   صائب 5.کتمان بهنگام رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلمفرمود: اِسْتَعینوا علی اُمورِکم بِالْکِتمانِ فَانَّ کُلَّ ذی نِعمَةٍ مَحْسودٌ. در کارهایتان از کتمان کمک بگیرید؛ زیرا هر نعمت داری در معرض حسادت است. بایسته است که یک پژوهشگر آنچه را فهمیده و بدان رسیده است، نزد افراد تنگ نظر مثال یکگوهر، پوشیده دارد، چنان که یک ثروتمند، ثروت و دارایی خویش را از دست دیگران به ویژه از دزدانو سفیهان دور نگاه می دارد. به تعبیر زیبای حافظ: به پیر میکده گفتم چیست راه نجات بخواست جام می و گفت راز پوشیدن   مولوی نیز با اشاره به همین نکته سروده است: گفت پیغمبر که هر که سر نهفت زود گردد با مراد خویش جفت   و نیز گفته است: راز جز با رازدان انباز نیست راز اندر گوش منکر راز نیست   برای بیان اهمیت کتمان در پژوهش و تولید علم، به عنوان یک اخلاق و تدبیر عقلی، داستانشیخ اشراق را از قلم استاد شهید مطهری گزارش می کنم: «شیخ شهاب الدین سهروردی زنجانی،معروف به شیخ اشراق، بدون شک از اعجوبه های روزگار است. ذهنی فوق العاده وقّاد و جوال و نوجوو مبتکر داشته است. تمایل اشراقی در فلسفه، پیش از او حتی در فارابی و بوعلی وجود داشته است،ولی کسی که مکتبی به نام «مکتب اشراق» تأسیس کرد و در بسیاری از مسائل، راه مکتب اشراق رااز راه مکتب مشاء جدا کرد، این مرد بزرگ بود. وی نزد مجدالدین جیلی (در مراغه)، ظهیرالدینقاری (ظاهرا در اصفهان) و فخرالدین ماردینی (در عراق) تحصیل کرده و مدتی ملازم ماردینی بودهاست. ماردینی می گفته در هوش و ذکا و حدت ذهن، مانندش را ندیده ام و ازاین رو، بر جانشمی ترسم. سهروردی در دیگر دانش ها از آن جمله فقه نیز سرآمد بوده است. به شام و حلب رفت و درجلسه درس فقه استاد مدرسه حلاویه حلب به نام شیخ افتخارالدین شرکت کرد و برتری اش روشنو مقرب استاد شد. آوازه شهرتش او را مورد علاقه الملک الظاهر پسر صلاح الدین ایوبی کرد و درحضور او بی محابا با فقیهان و متکلمان مناظره می کرد و آنها را مغلوب می ساخت. همین کار سببحسادت دیگران شد و کاری کردند که صلاح الدین ایوبی، فرزندش را وادار کرد که او را به قتل برساند. سرانجام، در سال 586 در سن 36 سالگی یا در سال 587 در سن 38 سالگی کشته شد. گویند: وی با فخرالدین رازی هم درس بوده است. سال ها پس از مرگش که نسخه ای از کتابتلویحات او را به فخرالدین دادند، آن را بوسید و به یاد ایام هم شاگردی، اشک از دیده فرو ریخت. سهروردی نه تنها در مناظره با فقیهان و متکلمان بی پروا بود و دشمنی می انگیخت، در اظهاراسرار حکمت، برخلاف توصیه بوعلی در آخر اشارات، شاید به علت جوانی، بی پروایی می کرد. ازهمین رو، افراد پخته از اول حدس می زدند که جان سالمی به در نخواهد برد. وقتی که خبر مرگش بهدوست و استادش فخرالدین ماردینی رسید، گفت همان شد که من حدس می زدم و نیز از همین رودرباره اش گفته می شد که شهاب الدین علمش بر عقلش فزونی دارد.» بگفتند این بود کیفر مرآن را رها سازد به گفتارش زبان را   پیام متن: برخی دانش ها را باید از نگاه نااهلان پوشیده داشت؛ زیرا در غیر اینصورت، هم ارزش آن علم ها از میان می رود و هم شخص گرفتارحسد و بدخواهی دیگران می شود. 6.  اخلاص اخلاص، در لغت به معنی بی آلایش کردن، یک رنگی، پاک کردن، پاک دلی و بی ریایی در اطاعت است. در اصطلاح، عبارت از پاک کردن دل از آلودگی های تیره کننده آن است. اخلاص، به معنی ادا کردن حق نیز یاد شده است، چنان که گفته اند: «اخلاص داشتن نسبت بهدولت، اداکردن حق آن است. در این مورد گفته اند: نسبت به وطن مخلص باشید». داشتن اخلاص در برابر خداوند متعال، عبارت از اجرای حقوق واجب اوست و روش این اخلاصآن است که دل خود را از غیرخدا خالی کنی. در این باره گفته اند: «ترک انجام دادن کار برای مردم ریااست و انجام دادن کار برای آنها شرک است و رهایی از این هر دو حالت، اخلاص است». به بیان دیگر، اخلاص؛ یعنی انجام دادن کار فقط به منظور رضایت پروردگار و نزدیک شدن بهآن عزیز. در واقع، تلاش های علمی و پژوهشی پژوهشگر، بخش مهمی از دارایی اوست. ازاین رو،آنها را دوست دارد، ولی باید به سبب وارستگی اش، به آنها وابسته نباشد و قلم و کاغذ و کتاب وفرآیند مادی و معنوی چنین ابزاری، دنیای او نشوند و او را از حضور و خواست و رضایت پروردگاربی خبر نسازند. پژوهشگر خالص، اگر از پاداش های مادی نیز بهره مند باشد، هیچ گاه هدف اصلیپژوهش خود را امور مادی قرار نمی دهد و هرگز به آنها دل نمی سپارد. «آورده اند به خواجه امام احمد غزالی گفته اند که: تو همه روز ذم دنیا و مدح فقر می کنی و خلق رابر قطع علایق تحریص می کنی، در حالی که تو خود چندین طویله اسب و استر بسته ای! این حدیثچگونه بود؟ گفت که: من میخ طویله در گل زده ام، نه در دل». پیام متن: نشانه اخلاص پژوهشگر آن است که تنها برای رضای خدا پژوهشمی کند و از ستایش دیگران بی نیاز است و به درآمد و پی آمدهایدنیوی پژوهش دل نمی بندد. 7. همراه بودن پژوهش با برهان پژوهش باید با برهان همراه باشد تا پژوهشگر بدین شیوه از شک و گمان رها شود و بر اساس علماستوار سخن بگوید. در قرآن کریم نیز آمده است: «ولاتَقْفُ ما لَیسَ لَک بِه عِلم؛ از پی آنچه نمی دانیچیست، مرو!» (اسراء: 36) قرآن مجید حتی در مقام معارضه با کافران، آنان را به آوردن برهان فرا می خواند و می فرماید: قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ. (نمل: 64) بگو: اگر راست می گویید، برهان خویش را بیاورید. امام صادق در تفسیر آیه شریفه: «وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ؛ با اهل کتاب جز به طریقجدال احسن و نیکوترین وجه، مجادله نکنید.» (عنکبوت: 46) می فرماید: جدال احسن با اهل کتاب، آن است که با برهان باشد و جدال غیر احسن آن است که ما بدونبرهان، طرف مقابل را رد کنیم یا حقی را از او منکر شویم که مبادا علیه ما از آن استفاده کند. در این حالت، ما مثل او هستیم، او حقی را انکار کرده است و ما حق دیگری را. «در واقع، به پیروی از همین منطق پیروی از برهان بود که در قرن های نخستین هجری، بحثآزاد میان مسلمانان وابسته به فرقه های مختلف و میان علمای مسلمان و عالمان غیرمسلمان، امریرایج بود و افرادی نظیر ابن ابی العوجاء زندیق، به جمع مسلمانان رفت و آمد می کردند و شبهه هایخود را مطرح می ساختند و بزرگان اسلام نیز با استدلال به دفع آن شبهه ها می پرداختند.» علامهمجلسی نقل می کند: روزی مُفَضَّل بن عمر به مسجد پیامبر رفته بود که نماز بخواند. در همان حال،ابن ابی العوجاء زندیق وارد مسجد شد و کناری نشست و بعد یکی از هم فکران او به ویپیوست و ابن ابی العوجاء شروع کرد که به خدا و پیامبر ناسزا بگوید و معاد را به سخرهبگیرد. مفضل عصبانی شد و به وی پرخاش کرد که چرا چنین صحبت هایی می کنی. ابن ابی العوجاء گفت: اگر از اهل کلام هستی، با تو صحبت می کنیم. پس اگر چیزی را بابرهان ثابت کردی، از تو پیروی می کنیم و اگر از آنها نیستی، با تو حرفی نداریم، ولی اگر ازاصحاب جعفربن محمدالصادق هستی، او با ما این گونه مجادله نمی کند. او بیش از توحرف های ما را می شنود و صبر می کند تا حرف ما تمام شود. رفتار او به گونه ای است کهگمان می کنیم به زودی حرف ما را می پذیرد، ولی او با کلام کوتاه، برای ما حجت و برهانمی آورد، چنان که ما توان رد جواب او را نداریم. پس اگر تو از اصحاب او هستی، مثل او باما صحبت کن. ابن سینا می گوید: «کسی که بدون دلیل و برهان مطلبی را تصدیق کند، از فطرت انسانی به دورافتاده است». ابن رشد نیز می نویسد: واجب است بر ما که بر نظر گذشتگان و شیوه استدلال آنان بنا بر موازین و شرایط برهان، نظرافکنیم؛ آنچه درست است، بپذیریم، بدان مسرور شویم و سپاس داریم و به آنچه نادرست است، ازپذیرش آن عذر خواهیم. پیام متن: عجین بودن پژوهش با برهان سبب می شود که مطالب نادرست بهفراموشی سپرده شود و تنها مطالبی که به دور از نظر و گمان و همراه باعلم است، عرصه دار میدان پژوهش باشد. 8. حقیقت جویی از دستورهای جدی اسلام، حق جویی و حقیقت طلبی است. خداوند در قرآن کریم، آنانی را که حق راتکذیب می کنند، در اوج ستم کاری می داند و می فرماید: «وَمَن اَظْلَمُ مِمَّنْ... کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمّا جائَه؛ چه کسیستم کارتر از کسی است که هنگامی که حق به سوی او می آید، تکذیبش می کند». (عنکبوت: 68) در حدیث نبوی نیز آمده است: «فی القَلْبِ نورٌ لایُضیئیُ اِلاّ مِنْ اتّباعِ الْحَقّ؛ در قلب نوری است کهنمی تابد، مگر آن که از حق پیروی شود». بایسته است پژوهشگری بر محور حق بچرخد و پژوهشگر، تنها به دنبال حق و کشف حقیقتباشد و حق را از هر که و هر جا که باشد، بپذیرد. ابوریحان بیرونی در این باره سخنی شنیدنی دارد. وی درباره کتاب تحقیق ماللهند خود می گوید: این کتاب را درباره عقاید هندوان تألیف کردم و هرگز در حق آنان که با ما اختلاف دینیدارند، تهمت زدن بی اساس را بر ایشان روا نداشتم و نیز این مطلب را موافق دین داری ومسلمانی خویش پنداشتم که کلمات ایشان را در آنجا که خیال می کردم برای روشن شدنمطلبی ضرورت دارد، با طول و تفصیل بیان کنم. ابویعقوب کندی نیز می گوید: «شایسته است که هدف ما تحصیل حق از هر منبعی که می یابیمباشد؛ زیرا برای طالب حق هیچ چیز سزاوارتر از حق نیست». پیام متن: یکی از ویژگی های مهم پژوهشگر موفق، حق محوری است.   آسیب شناسی پژوهش   1.   حسادت حسادت، به معنی رشک، بداندیشی، بدخواهی و چشم تنگی است. در اصطلاح، به خصلتی گفتهمی شود که فرد با بروز دادن آن در رفتارش، نابودی دارایی و سعادت دیگری را آرزو می کند تا درصورت امکان، فقط خودش از همه آنها بهره ببرد. حسادت، بیماری روحی بدخیمی است که ممکن است در هر شغل و هر شخص و شخصیتیسرایت کند. درمان این بیماری، بسیار سخت است، بلکه آن را بدون درمان دانسته اند. امام علی علیه السلاممی فرماید: «الحَسودُ لاشِفاءَ له؛ حسود، بهبودی ندارد». حسود حتی با مقدَّرات خداوند و تقدیر دیگران، سر جنگ دارد. حسد ورزیدن به خواسته ها وقسمت و هوش و توانایی و اعتبار علمی و معنوی دیگری، شاید زشت ترین گونه حسادت باشد. گاه ممکن است یک پژوهشگر بر اثر بیماری حسادت و به دور از منش، روش، متانت وشایستگی یک پژوهشگر، بدون تأمل و تحمل، با پرسش های تخریبی و گاه زیر پوشش تحلیل ونقد، به صاحب نظریه تازه هجوم آورد و برای بیشتر لذت بردن خود، در میان جمع بر او بتازد وتحقیرش کند. حتی سوگ مندانه، گاه در پی عادت کردن به این اخلاق ناروا، در روابط اجرایی، زیرپای نواندیش قلم به دست را نیز خالی می کند. حسود، انبار دردهای اخلاقی است: زیاده خواهی،خودبینی، خوداظهاری، هوچی گری، غیبت، تهمت، خرافه گرایی، دروغ گویی، کینه توزی و عناد. گاه نویسنده ای از روی چشم تنگی، توانایی دیگری را در گویندگی و سخنوری برنمی تابد. چهزشت است که پژوهشگر، برخلاف آموزه های اخلاقی دین، خود را در شیوه پژوهشی به ویژه درپژوهش های دینی، از دیگران که در میدان سخنوری یا کارهای دیگر توانایی بیشتری دارند، بهتر وبالاتر بداند و به تخریب و آزار آنان بپردازد. چه زشت است که پژوهشگر در ورطه حسد، از سر عناد وخودبینی و زیاده خواهی، دانسته های اعتباری اش را چونان چماق و ابزار آزاد، بر سر دیگران به ویژهپژوهندگان جوان بگیرد، و بخواهد که آنها را از سر راه خود بردارد. پیام متن: آلوده بودن پژوهشگر به بیماری حسادت سبب می شود وی پژوهشخود را راهی برای تصفیه حساب و تضعیف و تحقیر دیگران قراردهد و به وسیله پژوهش خود، به تخریب و آزار آنان دست یازد. 2.عجب و غرور عجب، در لغت به معنی به خویشتن نازیدن، خودپسندی کردن، خودخواهی، خودستایی و خودبینیاست. غرور نیز به معنی فریفتن، بالیدن، خودبینی و فریفتگی به خود دانسته شده است و مغرور کسیاست که خویشتن بین، گول خورده و سرکش باشد. عجب در اصطلاح، عبارت از صفتی است که به موجب آن، انسان خود را سزاوار مقامی بداند کهشایسته آن نیست یا چنان که ابن مسکویه (در تهذیب الاخلاق) گفته است: «گمانی دروغین استدرباره خود برای استحقاقی که شایسته آن نیست». «فرق عجب و غرور این است که صاحب عجب به فضایلی که درباره خود گمان می برد، دلخوش است و کاری به نظر دیگران درباره فضیلت هایش ندارد. در حالی که شخص مغرور، اهلتظاهر است و می خواهد خود را به دیگران بنمایاند، به گونه ای که شگفت زدگی مردم درباره او مایهشادمانی اوست». اگوست کنت می گوید: عجب همراه حب سیطره است و غرور همراه حب ستایش؛ زیرا صاحب عجب درگوشه گیری کامل از مردم زندگی می کند و اعتقاد او به اینکه او برتر از دیگران است، برایاو کافی است، ولی شخص مغرور گرچه خواهان ستایش است، به حمد و ثنا از جانبدیگران بسنده نمی کند، بلکه می خواهد واقعا به آن مرحله برسد و هر مطلبی را که درحضور دیگران می گوید، آن قدر تکرار می کند تا همه به فضل او اعتراف کنند. پژوهشگر مغرور و پر از عجب، تنها به پژوهش های خود می بالد، گرچه پر از عیب و ایراد باشد وبه پژوهش های دیگران بی توجه است، گرچه آکنده از مطالب ارزشمند باشد و همین ویژگی برای یکپژوهشگر کافی است، تا وی هرگز به رشد و تکامل دست نیابد. پیام متن: انسان مغرور بیش و پیش از آنکه حضور و محضر دیگری را شکستهباشد، حرمت و حریم خود را دریده است و بیش از آنکه به دیگریاهانت کرده باشد، به شعور فطری خود توهین کرده است. 3.انحصارطلبی یکی از آفت های پژوهش، انحصارطلبی است. انحصارطلبی، یعنی آنکه پژوهشگر، دانش را تنها برایخود بخواهد و آن را از نگاه دیگران پوشیده بدارد. در نتیجه، تشنگان دانش را از گوهر دانش خویشهر چند محدود، بی بهره سازد. اهل بیت: با انحصارطلبی مبارزه کردند و از پیروانشان خواستند تادانش خود را به دیگران نیز بیاموزند و آن را در اختیار کسانی که سزاوار آنند، قرار دهند. حضرت علی علیه السلامدر این باره می فرماید: «زَکاةُ العِلمِ نَشرُه؛ زکات دانش، نشر آن است.» و نیز فرمود: «مَن کَتَمَ عِلماً فَکَانَّه جاهل؛ هرکس دانش خود را پنهان سازد، گویا نادان است.» و باز از آن حضرت استکه: ما اَخَذ اللّه ُ سُبحانَه علی الجاهِل اَنَ یَتَعَلّمَ حَتّی اَخَذَ عَلی العالِم اَن یُعَلِّم. خداوند سبحان، نخست، یاد دادن را بر دانشمند لازم شمرده است، آن گاه فراگرفتن را برنادان. در حدیث نبوی نیز آمده است: «هر که دانش را از افراد شایسته کسب آن باز دارد، مرتکب خطا وگناه شده است» در حقیقت، پژوهشگر با انحصارطلبی به ادامه نادانی میان جامعه دامن می زند و بدین گونه مانعرشد روحی و بالندگی فکری افراد جویای علم می­شود. پیام متن: پژوهشگر باید به دور از بخل، یافته های علمی خود را در اختیاردیگران قرار دهد و بدین گونه پیش پای مردم را با چراغ دانشخویش روشن کند و زمینه کمال و پویایی آنان را فراهم آورد.

نویسنده ابتدا در تعریف پژوهش های گروهی می نویسد: «پژوهش گروهی، پژوهشی است که در اجرای آن افراد متعدد مشارکت دارند؛ به گونه ای که نتیجه ی کار، در مجموع، حاصل کوشش جمعی همه ی آنان است». وی پژوهش گروهی را، از نظر میزان و نحوه ی تقسیم کار، دوگونه می داند: پژوهش هایی که دارای رهبر پژوهش هستند و اعضای دیگر، در سیر کار، با وی همکاری می کنند؛ مجموعه ی اعضای گروه، در اجرای پژوهش، مشارکت فعال ونسبتا مساوی داشته و هر یک بخشی از طرح را به عهده می گیرند. امتیازات پژوهشگرانی که به صورت فردی کار می کنند، برای کشف اشتباهات خود و دست یابی به اتقان محتوا، مدتی پس از انجام کار، دوباره به سراغ آن می روند و اشتباهات احتمالی خود را، در حد توان، برطرف می کنند یا محصول کار خود را در اختیار برخی از خبرگان و متخصصان مورد نظر قرار داده، از نقدهای آن بهره مند می گردند. شتاب قابل توجه وی معتقد است یکی از آسیب هایی که انواع پژوهش را تهدید می کند گذشت زمان مقرر تحقیق و کندی در پیشرفت کار است. کندی کار، در نگاهی کلی، ناشی از دو عامل است: وجود اشتغالات متعدد پژوهشگران؛ انفرادی کار کردن. افزایش انگیزه در کنار گروه بودن و کارکردن با آنها، به طور طبیعی، لذت آفرین بوده و پاسخ گوی نیاز طبیعی انسان است. این، خود، می تواند خستگی و دلسردی را، در تحقیق، کاهش دهد و انگیزه ی پژوهش را نیرو بخشد. از سوی دیگر، توجه به مسؤولیت مشترک، در کارهای گروهی و برخورداری از رأی مساوی در طراحی، پژوهش و تدوین یک اثر، بر نشاط و دلگرمی اعضا می افزاید و آنان را نسبت به کل کار حساس می سازد. آفات این پژوهش، به رغم داشتن امتیازات قابل توجه، آسیب هایی نیز دارد. برای بهره گیری بیش تر از این پژوهش ها لازم است آن را از آفات مذکور پیرایش نمود. وی مهم ترین آسیب های پژوهشی گروهی را چنین بر می شمرد: ناهماهنگی در سبک نگارش؛ ناهماهنگی در ارجاع به منابع؛ تراکم کار در بخش نظارت. نویسنده، در پایان، به راهکارهای آسیب زدایی از پژوهش های گروهی می پردازد که به شرح زیر می آیند: تشکیل گروه های پژوهشی از پژوهشگران هم سطح و آرزوی برخوردار بودن از پژوهشگران همگون دور از دسترس است، اما می توان افرادی با ویژگی ها و توانایی های نزدیک را شناسایی و گزینش نمود؛ تدوین آیین نامه و اصول مشترک که براساس آن، همه ی همکاران، به صورت یکسان پژوهش کنند؛ پی گیری و ارتباط مستمر با ناظر طرح. * . دو فصلنامه ی تخصصی در زمینه ی پژوهش، پیش شماره ی اول، پاییز