کلیات
الف)ضرورتها و راهبردهای پژوهشهای دینی
اول: ضرورت انجامپژوهش
گردش معرفت دینی اینک دستخوش تغییرات اساسی در عرصه های زیر شده :
· در تلقی و ادراک - کاربست و اجراء
· تعلیم و تعلم - رفتار و سلوک
· پژوهش و تتبع
· ونیاز به بازخوانی در مسائل زیر دارد:
1. ضرورت تبیین به جای بیان ــ به خاطر سطح باورداشت و سواد مردم، کنجکاوی، رویکرد تبیین
2. نبرد برون دینی به جای اختلافات درون دینی ــ در گذشته مرزبندی و ارتباط محدود ــ امروزه تعامل فرهنگی، فشردگی ارتباطات، دهکده جهانی، التقاط فرهنگی
3. تنوع انتظارات از دین ــ در گذشته مراجعه به شریعت و احکام دینی
امروزه: نیازهای معرفتی اعم از عرفان، کلام، فلسفه و ... نیازهای معنوی، عاطفی، فرهنگی
4. بروزمسائل نوپدید ــ هرمنوتیک، پلورالیسم، کلونیک، مسائل جدید کلامی، فقهی، پزشکی
5. پاسخگویی به نیازهای عرصه حکومتی
6. ضرورت باز تعریف معارف ــ فروع دین در عرصه بانکداری، تجارت، مشاغل و اصناف
7. کثرت تعاملات بین المللی ــ خارج شدن از زندگی بسیط و رسیدن به وضعیت مرکب با شمار فراوانی از مجهولات
8. رقابت ایدئولوژیکی ــ جهانی سازی و دکترین اداره جهان
9. تهاجم عقیدتی و فرهنگی ــ جریان شناسی فرهنگی، فمنیستی، تربیت جنسی
10. پیرایه زدایی از معارف دینی ــ خرافه زدایی با واکاوی مستمر دینی
11. ضرورت مقابله با انحراف و التقاط ــ کج‌فهمی‌ها، عناد ورزی‌ها برای رواج سکه‌های تقلبی
دوم: راهبردهای انجام پژوهشهای دینی برای تولید علم
عناصر درون زای حوزه آموزش و تهذیب و عناصر برون زای حوزه تبلیغ و مدیریت است و پیش نیاز همه اینها پژوهش است.
قدم اول: بازپژوهی نقادانه، منصفانه و عالمانه همراه با آسیب شناسی
· چرا روش شناسی فقه و ترتیب مباحث از طهارت است؟ آیا مقدمه عبادات و مقدم بر سایر تکالیف است؟ آیا نیاز به بازنگری داریم.
قدم دوم: تنقیح و بازپیرایی دقیق دانش ها و متون دینی
قدم سوم: تنسیق، بازسازی و سازماندهی جدید علوم اسلامی
تناسب با نیازها، گذر از فقه فردی به نیازهای حکومتی، کارگزاران، فقه مستحدثه
نیازهای قوه قضاییه، فقه سیاست، فقه ارتباطات، فقه بین الملل، فقه حقوق معنوی، فقه بانکداری و دانش های نوبنیاد، فلسفه فقه، ارتباط دین با جامعه شناسی، روانشاسی
قدم چهارم: نظریه پردازی و نوآوری در بخش های مختلف
· اصلاحات شهید مطهری در کلام جدید، شهید صدر در بازسازی فقه و اقتصاد یا مرحوم مظفر در اصول، صادق لاریجانی در فلسفه تحلیلی، هنر منوتیک و زبانشناسی و نیاز تفسیر به فلسفه زبان، در قرآن منطق فهم قرآن لازم است نباید تنها به آیات الاحکام بسنده شود، نیاز کلام به معرفت شناسی، جهان شناسی و انسان شناسی
· در فقه رجال و درایه و قواعد فقهی (مرحوم بروجردی هزار قاعده فقهی از منابع فقه شیعی استخراج کردند)
· نیاز به مطالعات تطبیقی
سوم: جهتگیری درعلوم و تحقیقات
· تولید دانش و معرفت دینی (آموزش و پژوهش)
· تولید و پرورش عمل و رفتار دینی در مناسبات (فردی و اجتماعی) (پرورش مدیریتی و اخلاقی) (تهذیبی)
· تولید و توزیع پیام دینی (مدیریت تبلیغ)
· حوزه و مأموریت های پنجگانه: تدریس،تحقیق،تبلیغ،تدبیر،تهذیب
نظر به جهت گیری و هدف این نوشتار در ادامه با تمرکز بر تحقیق و پژوهش مطالب را پی می گیریم.
چهارم: راهکارهای ایجاد نظام مطلوب پژوهشی
· گسترش و تعمیق فرهنگ پژوهش در حوزه
· معرفی آثار برتر حوزویان در زمینه تحقیق، تألیف و ترجمه
· تعیین هرم علمی آثار حوزوی
· ساماندهی فرآورده های پژوهشی
· شناسایی زمینههای پژوهشی
· مسأله محوری بجای موضوع محوری و متن محوری
· شناسایی و معرفی پژوهشگران جوان و تقویت انگیزش آنان و حمایت جدی مادی ومعنوی از آنان
1) گسترش کارگروهی و گرایش به دائرة المعارف‌ها، تحقیقات علمی گروهی بر مبنای انجام کار گروهی و بهره گیری از خرد جمعی
الف: برخورداری از هدف مشترک
ب: برنامه ریزی، تقسیم کار و زمان بندی
ج: تقیّد همه به طرح تحقیق
د: روش مندی مناسب برای گردآوری اطلاعات
هـ: مشورت و تبادل افکار
و: پرهیز از خودرأیی و اِعمال سلیقة شخصی
ز: عمل به وظایف محوله
ح: هماهنگی نهایی و تدوین با قلم واحد
· تهیه ابزارها و شیوههای مناسب (کتابخانه دیجیتالی)
· تأسیس و رواج مراکز تخصصی پژوهشی (حرکت از هسته ها تا پژوهشکده و شهرک های پژوهشی)
· اطلاع یابی دقیق از فرهنگ جهانی و روزآمد بودن حوزه در جریان سیر تفکرات علمی، فلسفی و کلامی
· تحقیقات مفید و کارامد و نوآورانه به دور از بدعت گرایی
· راه اندازی تریبون‌های آزاد، نشست‌های علمی و ایجاد محیط باز برای پرورش افکار و ایجاد فضای نقادی
· تلاش برای گسترش و راه اندازی نشریات تخصصی
· برقراری ارتباط بین پژوهشگران و مراکز و مؤسسات و ایجاد ارتباط منسجم بین حوزه و نهادهای اجرایی
· تربیت طلاب نوآور و گرایش به تحقیقات میدانی
· توزیع عادلانه اعتبارات و افزایش بودجه های پژوهشی
· دوری از مصرف گرایی
· شکستن جزم گرایی و ابهت علوم غربی و مفاهیم وارداتی
· حرکت جهادی در تولید علم
· پرهیز از هرج ومرج علمی
خودباوری با ایجاد تغییر در فرهنگ و باور اجتماعی و دوری از یأس و ناامیدی
آسیب شناسی پژوهش
عوامل بازدارنده از نوشتن
1. تصور نداشتن ذوق: 1. عام (اظهار احساس) 2. خاص (هنری)
2. آموزش ندیدن و تمرین نکردن (رانندگی)
3. کمبود اطلاعات و معلومات (ذات نایافته از هستی بخش/کی تواند که شود هستی بخش
4. زیبا نویسی ( خودکار)
5. پیچیده نویسی (نوقلم)
6. نگارش تحلیلی و تحقیقی
7. مفاهیم عقلی و ذهنی (بجای مطالب ملموس محسوس و عینی)
8. ابتکار و نوآوری (آگاهی و تقلید از سبک نویسندگان بزرگ)
9. ترس از انتقادات (متکلم را تا کسی عیب نگیرد سخنش اصلاح نپذیرد)
10. یادآوری خاطرات تلخ گذشته (واگذاری گذشته و عطف توجه به آینده)
آسیبها در فرایند پژوهش (پژوهشگر، مدیریت پژوهش، زمینه ها و امکانات)
o انواع عوامل آسیب زا:
o عوامل روش شناختی، روان شناختی، جامعه شناسی، اجرا
· عوامل مربوط به پژوهشگر
· عوامل مادی و اقتصادی در مقابل عوامل معنوی و نقایص علمی
آسیب های روش شناختی
1. خلط تحقیق با اطلاع رسانی آموزشی و ترویجی (خلط وظایف تبلیغی و تحقیقی)
تحقیقی: پژوهشگر: مسأله محوری برای حل آن براساس فرضیه ←با هدف حل مسأله و نوآوری
تبلیغی: موضوع محوری یا مشکل محوری ←پرداختن به مقدمات، حواشی، مصادیق، ابعاد و همسایه‌های مطالب با هدف اقناع یاافزایش معلومات
2. تبارشناسی نکردن
· برخی مسائل تک بار مانند مسائل فقهی نماز یا شیمی، نیاز به مطالعات میان رشته‌ای ندارد.
· برخی مسائل چند تبار ←ماهیت ایمان از منظر کلام، تفسیر قرآن و روان‌شناسی؛ خودکشی ←از منظر روان‌شناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، کلام و فقه
3. خلط گستره علوم و روش آنها
· با روش و چارچوب یک علم نمی توان مسایل علم دیگر را حل کرد.
روش عقلی در فلسفه و منطق
روش تجربی در علوم تجربی هیچ کدام جای یکدیگر را نمی‌گیرند.
روش نقلی در علوم حدیث
مسأله جمع قرآن ←آیت الله خویی (ره) استفاده از روش فقهی و استفاده از ادلة اربعه فقهی درحالی در مورد این مسأله روش تاریخی نیاز است اینکه جمع قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله علیه و آله وسلم) بوده یاخیر؟
آقای معرفت ←از روش تاریخی استفاده کرد و روش فقهی را ناکارآمد دانست ←جمع قرآن پس از پیامبر (ص)
o عدم التفات به روش پردازش اطلاعات:
تجربی (تعمیم یافته های قبلی) –انتزاعی(مفهوم آزادی یا وظیفه اجتماعی) - علّی(رابطه آراستگی و توفیق مبلغ) –انتقادی –تبیینی –تطبیقی –تألیفی –توصیفی(آنچه هست را وصف می کند و تمرکز بر زمان حال است) –تحلیلی،اثباتی ...
4.نامشخص بودن هدف از پژوهش: 1. بنیادی: برای اثبات نظریه یا بخشی از آن 2. کاربردی: برای حل مسأله یا عملی شدن یک فرضیه 3. توسعه ای: بهبود روشهای گذشته و وسعت دادن به گستره یک علم و دریافت شاخ و بالهای یک نظریه و ابعادآن
گاهی پژوهشگران روش تحقیق عمومی را می دانند اما روشهای تحقیق تخصصی در هر حوزه را نمی‌دانند
5.خلط یافته‌ها با اطلاعات
اطلاعات خام را یافته یا داده می‌گویند ←ارزش تحقیقی و کاربردی ندارد، به هر حدیثی که از هر کتابی یافت شود نمی توان اعتماد پژوهشی کرد وگرنه جنبة، کتاب‌سازی پیدا می کند.
ارزیابی یافته‌ها و رسیدن به اطلاعات ارزشمند و معتبر ←پایه تحقیق است.
اطلاعات معتبر ←مرتبط با موضوع،کامل، صادق، واضح،نو و مستند
6. عدم آگاهی از روش تحقیق و روش شناسی روش تحقیق
o روش تحقیق گردآوری اطلاعات (کتابخانه ای- اسنادی- میدانی- مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه-)
· آگاهی و نوسازی و بازآموزی روش تحقیق گذشته.
7.طرح مسائل متعدد در تحقیق واحد
هر چه مسأله جزیی محور باشد کاربردی تر است. (رویه فقها در فروع مسئله قابل الگو گیری است )
مسائل می تواند تاریخی، حدیثی، قرآنی و کلامی ... باشند.
1-6- موضوع محوری –مسأله محوری –متن محوری –مشکل محوری
اشتغال – بیکاری –عدم تناسب آموزش بامهارت‌های مورد نیاز (کاربردی نبودن)
موضوع مشکل مسئله
مسأله می تواند تبیین جامعه شناختی، تاریخی، اسطوره‌ای، متافیزیکی و ... داشته باشد
علت ←الهی
تفسیر یک آیه ←به لیله القدر:
 |
8.خلط مصادیق، آثار، ابعاد و علل محتمل در تحقیق
برای تجزیه موضوع و مشکل به مسائل:
الف) تجزیه به علل محتمل ب) تجزیه به آثار محتمل
ج) تجزیه به ابعاد محتمل د) تجزیه به مصادیق محتمل
(این موارد با هم خلط نشوند)
علت‌ها را می توان طولی یا عرضی بررسی کرد (خلط تبیین طولی و عرضی و حصرگرایی در پژوهش موجب نفی بدون دلیل دیدگاه رقیب)
9.تفسیر مسبوق به نظریه
از قبل دیدگاه خود را انتخاب و تحمیل دیدگاه بر متن کند ←علامه این روش را «تطبیق» نامیده این امر در احادیث «تفسیر به رأی» است.
تفسیر مسبوق به مسأله این است که مسأله خود را بر متن (مثلاً قرآن) عرضه و بی‌طرفانه تجسس کند که مقبول متن است یا مردود؟
10.عدم توجه به تاریخ علم
مطالعه تاریخی و تحلیلی مسائل، مطالب، دیدگاه ها و دلایل را معنادار می کند. (نوعی شناخت سلف در پرتو خلف است)
آقای خویی در تحقیقات فقهی و حدیثی خود ←به فضای صدور احادیث، دیدگاه علمای اهل سنت و تاریخ مسأله و ... توجه می‌کرد.
مسأله اجماع و اکتفا به چند نظر،آسیب این نوع مطالعات است.
o توجه: نوگرایی به معنای پشت پا زدن به ذخایر معتبر و میراث گذشتگان نیست.
11.کم توجهی به نیازسنجی و ظرفیت شناسی در انتخاب موضوعات پژوهشی
1-نیاز جامعه و مراکز علمی 2- استعداد و توان پژوهشگر 3- علاقه پژوهشگر 4- ضرورت پژوهش
12.پرداختن بیش از حد به مباحث نظری و دور شدن از مباحث کاربردی
هر چند هر دو نوع تحقیق لازم است که انجام شود اما از تحقیقات کاربردی و مسائل عینی غفلت می شود.
13.عدم توجه به ویرایش آثار برای زیباسازی، جذابیت
انواع ویرایش
1. ویرایش فنی (نقطه، ویرگول و ...)
2. ویرایش محتوایی (جابجایی کلمات ...)
3. ویرایش عمیق (کم و زیاد کردن کلمات)
4. بازنویسی متن ( استفاده از الفاظ جدید)
5. بازآفرینی متن (کم و زیاد کردن فصول)
آسیبهای روانشناختی
1. ترس از ابزار عقیده و نظریه پردازی
· نداشتن اعتماد به نفس و شجاعت ابراز عقیده و نظریه پردازی مستدل
2. روحیه سطحی نگری در تحقیق
· ژرف نگری باعث رشد و بالندگی و پیشرفت علوم می شود.
3. ضعف روحیه نقدپذیری و نقادی
· علامت سؤال گذاشتن بر هر مسأله برای پاسخگویی
· بررسی دلایل منطقی و اشکالات مخالفان با سعه صدر
4. شخص محوری و تمایل به تحقیقات فردی (فرار از عقل جمعی و ارزیابی)
پژوهش های جمعی ← نتیجه کاملتر مانند: تفسیر نمونه، راهنما
پژوهشهای فردی←محرومیت از مشورت، نقد وبهره گیری از آراء دیگران ← کُندی رشد علم
o احترام به نظر محقق در صورت مستند و مستدل بودن،اخلاقی و مهم است.
5. عدم رعایت اخلاق حرفه ای پژوهش
· رعایت اخلاق و امانت (با عفت قلم و امانتداری علمی با ذکر نشانی و پرهیز از انتحال و سرقت ادبی به تحقیق
· آگاهی از انتحال و انجام آن ←نوعی انحراف روانی است و نیاز به درمان دارد.
6. نوگریزی (نادیده انگاشتن موضوعات جدید)
پرداختن به موضوعات کهنه، تکراری، سنتی و فرار از زحمت
7. منفی بافی به جای تحقیق و نقد سازنده
· جهتگیری سازنده برای پیشبرد علمی با داشتن روحیه سازنده و احیاگری
· پرهیز از روحیة یأس و ناامیدی
8. شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی
· تحقیق وقت گیر است اما چشم‌گیر نیست (ده صفحه در طی یک سال) تلقین صبر و استقامت
· ارایه مطالب ناپخته در اثر شتاب و عجله ـ ارایه نظریه‌های غیر محققانه، کژروی
9. افراط و تفریط در برخورد با آراء دیگران
· رعایت اعتدال و انصاف و پرهیز از برخوردهای تند، تندوری و سهل انگاری هر دو مخلّ و مضرّند
10. خودسانسوری (اختناق سفید)
تبعیت از حقیقت و پرهیز از ترس، ضعف اراده برای ارایه عقاید و کشفیات تحقیقی
11. مرعوب بیگانگان شدن (غرب زدگی)
· در نظر داشتن (استقلال) و دوری از ضعف شخصیت، دل سپردن به فرهنگ بیگانه و مرعوب شدن در برابر فرهنگ بیگانه
· نقد و بررسی اندیشه های وارداتی و پرهیز از ضعف روانی و از خود بیگانگی
12. تعصب قومی و مذهبی
محقق حقیقی فردی آزاده و تابع حق است و پرهیز از دلبستگی قومی، مذهبی و ... (حق محوری به جای قوم محوری، مذهب محوری و ...)
آسیب های جامعه شناختی
1. چند شغله بودن محققان
دوری از ژرف نگری و گرفتار شدن به تشتت روحی و علمی و درگیر شدن با مسائل اقتصادی
2. نبود امنیت شغلی برای محققان نوپرداز و نظریه پردازان
· نامشخص بودن، عدم تضمین به نتیجه، پژوهش موافق میل حاکمان و مدیران (گالیله)
· هزینه سنگین: باعث فرار مغزها و کندی رشد علم
· تریبون آزاد، مکان های مناسب علمی، مجلات ویژه برای ارایه نظریات
· زیان آور بودن برخوردهای فیزیکی، شبه فیزیکی با پژوهشگران و نظریه پردازان
· اکتفا به نقد علمی و جداسازی قلمرو حوزه های علمی از حوزه‌های سیاسی و مذهبی
3. تحجرگرایی
· تحجرگرایی مانع پیشرفت علم و پژوهش
· عدم مخالفت با مشهورات و حرکت در راستای آنها و تلاش برای اثبات آن، نامناسب است و جلوی پویایی و رشد علمی را می گیرد.
4. جناح بازی سیاسی در حوزه پژوهش
· پژوهش در خدمت سیاست مداران و جناح‌ها و احزاب
· محرومیت عده ای از پژوهشگران
· در اختیار قرار گرفتن نتیجه پژوهش برای گروه خاص
5. عوام زدگی در تحقیق
· حالت ژورنالیستی پیدا کردن
6. نقد منفعلانه نه فعال
· پیش از ارایه نتایج تحقیق (نظرخواهی محدود و برگزاری جلسات تخصصیبرای نقد و بررسی)
7. حیرت پراکنی
· ارایه تحقیقات در میان عوام باعث شبهه‌افکنی و ابهام آفرینی
آسیب های مدیریتی و اجرایی
1. کمبود نیروهای متخصص یا عدم توجه به نیروهای متخصص
· پژوهش مبتنی بر عدم آموزش
· کارهای تخصصی نیاز به مهارت افزایی لازم دارد نه نیروهای تجربی
2. حجم زیاد مؤسسات پژوهشی در مقایسه با پژوهشگران
· ضرورت توسعه پژوهشی به معنای نهادسازی بی مورد و هم عرضی پژوهشکده ها
· فرمایشی و حکومتی کردن مؤسسات پژوهشی
3.کمبودهای اقتصادی و عدم حمایت مالی از پژوهشگران
عدم تشویق، انتشار، ارزیابی، عدم حمایت مادی و معنوی
بودجه پژوهشی در مقایسه با بودجه کل کشور، همسویی علم و ثروت باعث پیشرفت علمی می شود (دانش بنیانی)، تأمین هزینه های زندگی محققان (مسکن، حقوق و ...)
· تأمین نیازهای سخت افزاری (کتاب، رایانه و ...)
· تأمین فضای مناسب
4. چند شغله بودن مدیران
· مدیریت نیاز به برنامه ریزی، تمرکز و وقت گذاری دارد.
5. واگذاری امور به افراد غیرمتخصص در مدیریت پژوهش
· حوزه مدیریت پژوهش تخصصی و حساس است.
6. افراط و تفریط در ضوابط و مقررات پژوهشی
· نیاز پژوهش به مقرارت مضبوط، واقع بینانه و حمایت گرانه
7.عدم هماهنگی و تعامل مراکز پژوهش و نهادهای نظام اسلامی
· انجام پژوهشهای در خلاء و غیرکاربردی
· عدم ارتباط تولیدکننده و مصرف کننده
8.کم‌توجهی به ابزارهای پژوهشی جدید و فراهم نکردن آنها
· نوسازی، بازسازی، تجهیز، آگاهی از مراکز شرق شناسی،روشهای نوین تحقیق، آگاهی از الازهر مصر، لیدن هلند (دائرة المعارف قرآن)
آسیبهای علمی
1. نداشتن تصور مناسب از پژوهش و نقد
· خلط پژوهش با مطالعات پراکنده، آموزشی، ترویجی، اطلاع رسانی
· عدم نقد پیشینیان در عرصه تفسیری، روایی و ...
2. رعایت نکردن اصل مسبوقیت پژوهش به آموزش
o متخصص پژوهش باید، آموزش دیده و آگاه از قواعد و قوانین، موضوعات و ابعاد باشد.
3. عدم شناخت ساختار زبان متن
گونه شناسی و قرار گرفتن در طبقه خاص خود (مسأله ذهنی، واقعی، زبانی) زبان قصه‌های قرآن واقع‌نما، تمثیلی، اسطوره‌ای، کنایی یا مجازی، معنادار یا برانگیزانندة احساس و ...
4. مطالعات تاریخی، فلسفی و ... بدون توجه به پیامدهای آن در عصر حاضر
5. دخالت افراد غیرمتخصص در پژوهشهای تخصصی
6. فراهم نشدن فرصت مطالعاتی برای پژوهشگران برای آگاهی از نظرات جدید
7. عدم تسلط پژوهشگران به زبان دوم و سوم (عربی و انگلیسی و ...)
8. کمبود کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی
o سعدم اطلاع از روش ها و پیشرفت‌های جدید
9. کمبود نشست های علمی، نقد کتاب، نظریه پردازی، همایش های علمی ـ تخصصی
10. ژرف کاوی نکردن
11. نکته سنجی، ژرف نگری و تحقیقات عمقی
آسیبهای انگیزشی و شخصیتی
1. نگاه ابزاری به پژوهش (سودآوری یا کسب رتبه علمی، مبادله دستمایله قلم به متاع ناچیز دنیا)
2. سفارش محوری به جای رسالت محوری (نگارش مصرفی، کم مایه و ناپخته)
3. تعصب ورزی و گرایش قومی و مذهبی و قضاوت نادرست و سرکوب دیگران
4. شتاب زدگی و دخیل کردن عواطف و احساسات و حب و بغض‌ها
آسیبهای زبانی و قالب نگارشی
1. لفاظی و زیاده نویسی، عبارت پردازی، بازی با کلمات و ضعف زبان و قالب نگارشی
2. مغلق نویسی، پیچیده نویسی، عربی نویسی افراطی، فارسی نویسی افراطی، استفاده افراطی از واژگان بیگانه
3. کلی گویی و آغاز پژوهش از افق‌های دور
آسیبهای مربوط به اخلاق پژوهشی
·عدم رعایت اخلاق پژوهشی (رعایت عفت قلم، پرهیز از تعصب، ستایش، نکوهش افراطی، سرقت‌های علمی(انتحال) و استفاده ناحق از دسترنج دیگران، خودستایی کردن و وانمود کردن تخصص
آسیبهای محتوایی
· نداشتن سخن تازه (بازنویسی، گردآوری بجای تحلیل و پژوهش)
· کلیشه‌گرایی و جمود اندیشی (تقلید گری، بستگی و تجربه ذهنی، ترس از فهم نو، برداشت نو و درجا زدن، ضعف پشتیبانی های تحقیق (عدم حمایت مادی و معنوی) (نبود کرسی های آزاداندیشی) عدم نظارت جدی دقیق در امر نگارش و پژوهش، فقدان اساتید، راهنما و مشاور و ... تنگناهای اداری
