پایگاه معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور

مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران
معاونت پژوهش
 عوامل کاهش روابط خویشاوندی 
(در خانواده‌های ایرانی)

معصومه درویشی

 سیده نفیسه حسینی واعظ، زهرا ترابیان، سکینه صفر پور، مریم علیجانی، زهرا کریمی، زکیه مزیدی
اعضای هسته پژوهشی سلاله النبی مدرسه علمیه الزهرا (س) گرگان ، گلستان  

 
استاد راهنما: آقای محمد حکیمی

 تابستان 1392  

چکیده:
انسان موجودی اجتماعی است. زندگی او مشحون از ارتباط وتعامل با دیگران است ودر کنش متقابل بادیگران بخش مهمی از نیاز های خویش را برطرف می سازد وهمچنین استعداد ها وخلاقیت های درونی خویش را به فعلیت می رساند تابه  کمال انسانی خویش نائل آید .لذاروح فرهنگ اسلامی نیز برپایه ارتباط وتعاون ومحبت به دیگران استوار شده که می توان مصداق بارزآن را درصله رحم به مفهوم گسترده آن مشاهده کرد. متاسفانه امروزه یکی از مسائل ومشکلات جدی خانواده های ایرانی قطع یا کاهش صله رحم می باشد.که موجب آسیب هایی از جمله ایجاد اختلافات خانوادگی ،شیوع بیماری های روحی وروانی وبخصوص افسردگی ، کمرنگ شدن روحیه شادابی ونشاط در خانواده ها ،ازبین رفتن سکون وآرامش وایجاد حزن واندوه ،وابستگی شدید به تلویزیون ، ماهواره و...،کم شدن احترام وارزش گذاری نسبت به بزرگترها و... شده است .کتاب حاضر با عنوان بررسی عوامل کاهش روابط خویشاوندی در خانواده های ایرانی به نگارش درآمده که درآن بعد از تبیین جایگاه صله رحم در تعاملات انسانی وبیان آثار آن برای پاسخ به سوال اصلی تحقیق به بررسی عوامل فرهنگی ،اجتماعی ، اقتصادی ، اعتقادی ،اخلاقی وروانی پرداخته ودراین میان عوامل اعتقادی واخلاقی را ازمؤثرترین عوامل در این زمینه یافته است.ودر پایان کتاب راهکارهایی در جهت تقویت این ارزش اخلاقی درجامعه ایرانی ارائه شده است. امید است که کتاب فوق بتواند قدمی در جهت برطرف ساختن این مشکل درجامعه اسلامی بردارد.
کلید واژه:
صله رحم –  ارتباط –  تعاون - پیوندهای اجتماعی - اخلاق معاشرت- دید و باز دید

نتیجه‌گیری  
درنتایج حاصل از این نوشتار باید گفت :در بررسی دقیقی که در موضوع عوامل کاهش روابط خانوادگی در خانواده های ایرانی انجام شد نقش عوامل مهمی از جمله ، عامل فرهنگی مانند مدرک گرایی  ،توسعه ارتباطات وسرگرم شدن افراد با وسائل ارتباط جمعی ،اختلاف نظرهای سیاسی و... . عوامل اجتماعی مانند آگاه نبودن به حقوق وتکالیف متقابل ، تحرک اجتماعی وجغرافیایی ،خوف از بروز حوادث نا خوشایند، ناهمگونی طبقاتی ،عوامل اقتصادی ،مانند کوچک شدن منازل واپارتمان نشینی ومهمانی های پر هزینه ، تورم وگرانی، فقر ، اختلاف طبقاتی، ماشینی شدن ونوین شدن سبک زندگی ، عوامل اعتقادی مانند ضعف توحید ، بی تقوایی ، ضعف اعتقاد به نبوت پیامبر اکرم (ص) ، ضعف اعتقاد به اصل معاد، عوامل  اخلاقی ، مانند فخر فروشی و تکبر ، تجمل گرایی چشم وهم چشمی ، نمایش قدرت وثروت ،عوامل روانی، مانند نوگرایی افراطی کاهش عواطف در اثر اشتغال، جایگزین شدن رفت وآمد های پراکنده به جای رفت وآمد های خانوادگی ، گسترش رذائل اخلاقی باریشه روانی ، انجام دادن صله رحم به شکل غیر صحیح ونادرست ، مورد نظر قرار گرفت . نتیجه اینکه همه این امور در کمرنگ شدن روابط خانواده ها مؤثر می باشند. امّا بایدگفت سستی در اعتقادات وعدم رعایت اخلاقیات در این مقوله جایگاه مؤثری را ایفا می کند. ازدیگر نتایج بدست آمده دراین کتاب می توان به آثار زیانبارکاهش روابط خانوادگی مانند ایجاد اختلافات خانوادگی ، شیوع بیماری های روحی وروانی ، (افسردگی )، عدم التزام به فریضه امر به معروف ونهی از منکر ، عدم دستیابی به تجارب واطلاعات خانواده ها از یکدیگر اشاره نمود که بسیار قابل تامل واندیشه می باشد، البته آسیب ها ومشکلات آن رادر خانواده ها وجامعه امروز شاهدمی باشیم. برای رفع این مشکلات راهکارهایی بعداز بیان آیات وروایات در جهت تقویت روحیه ی صله رحم وروابط خویشاوندی ارائه شده است که عبارت است از: راه های علمی وراههای عملی که امید است مؤثر افتد.

پیشنهادات:
 1- لازم است که خانواده ها فرزندان خود را از کودکی به ارتباط با خویشاوندان مانوس کنند. وآنها را به خانه خویشاوندان ببرند ومیهمانی بدهند...
2- در کتابهای درسی (ابتدایی – راهنمایی – دبیرستان – دانشگاه ) حداقل یک درس در هر مقطع راجع به این امرمهم صله رحم اختصاص داده شود تا فرزندان با فلسفه واداب  وضرورت این مهم آشنا گردند.
3- صدا وسیما با تهیه فیلم –سریال-سرود-وگفتگو با اندیشمندان ومشاوران خانواده و..... این مهم را تبلیغ کنند وبا شیوه عینی وعملی مردم را به انجام این عمل نیکو ترغیب نمایند.
4- حوزه های علمیه درباره این موضوع کتابها ومقالات متناسب با مقاطع سنی نوشته وضرورت این سیره صالحه را برای مردم تبیین کنند .
5- مبلغان دینی واهل منبر در منابر خود راجع به  مساله ی ارتباط با خویشاوندان سخنرانی کنند ومردم را برای ترویج این سنت حسنه ترغیب وتشویق نموده وموانع فکری را حل نمایند.
6- تحقیق های موضوعی از دیدگاه قرآن کریم درباره عوامل وموانع صله رحم وآثارو نتایج آن وآثار ترک آن از نظر دینی, اخلاقی , اجتماعی, اقتصادی, دنیوی واخروی ......از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و اداره ی ارشاد اسلامی تهیه شود, وهم در نوشتن رساله های کارشناسی ارشد ودکتری  این مهم مورد توجه قرار گرفته ودرباره ی آن پژوهش صورت گیرد.
7- برگزاری مسابقات سراسری با محتوای صله رحم .(کتابخوانی, مقاله نویسی, نقاشی و.......)
8- استفاده از جملات کوتاه وتاثیر گذار پیرامون صله رحم در نقاط پر تردد شهر ها ومیادین .
9- نشست های فصلی صاحب نظران تعلیم وتربیت , جهت نهادینه سازی فرهنگ صله رحم در جامعه.
10- استفاده از پیامک د ر جهت فرهنگ سازی صله رحم در جامعه.  
راهکارها برای افزایش روابط
با وجود تورم و فقر و فاصله طبقاتی در جامعه چه راهکارهایی جهت افزایش رفت‌وآمدهای خانوادگی و ارتباط‌های خویشاوندی وجود دارد؟در این قسمت به گروه‌های اجتماعی مختلف و وظایف آنان در ارتباط با تقویت رابطه خویشاوندان (صله ارحام) در جامعه اشاره می‌شود:
1-    پرهیز از مهمانی‌های پرهزینه و تشریفات
مردم باید سعی کنند به خاطر خدا از مهمانی دادن‌های تجملاتی پرهیز کنند امام صادق-علیه السلام- می‌فرماید: «حتی اگر شده با جرعه ای آب با خویشاوندت صله‌رحم کن».   اگر حضوری نمی‌توانند با تماس تلفنی و یا نامه‌نگاری و یا دیگر وسایل ارتباطی که امروزه کم نیستند صله ارحام به جا آورند و بدانند صله‌رحم باعث زیادشدن دارایی‌ها،از بین رفتن فقر و طولانی شدن عمر می‌شود و قطع رحم سبب از دست دادن اموال،زمینه‌ساز فقر و کوتاهی عمر می‌شود
 امام صادق (ع) فرمودند: «ما چیزی جز صله‌رحم سراغ نداریم که عمر را زیاد کند»  دست کودکان و نوجوانان خود را بگیرند و در مهمانی‌ها آنان را شرکت دهند و به آنان اهمیت روابط را آموزش دهند.
2-ارشادبه وسیله ی عالمان و مبلغان دینی
وظیفه عالمان و مبلغان دینی است که: در سخنرانی‌های خود بالأخص در ایام محرم و ایام ماه مبارک رمضان قسمتی از بحث خود را به سیره نبوی و روش ائمه اطهار و نحوه برخوردشان با اقوام و خویشان اختصاص داده و سطح معرفت مردم را در این زمینه بالا ببرند. توصیه‌های ارزشمند معصومین را در زمینه ارتباط‌های خانوادگی و پیامد قطع با قوم و خویش را و به مردم متذکر شوند و بشارت‌های الهی را در این زمینه بگویند.ودر این زمینه کتاب و مجلات به مردم معرفی کنند.
3- متصدیان آموزش و پرورش و مؤلفان کتب
وظیفه ی مسئوولان آموزش و پرورش و برنامه‌ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی دبستان‌ها و دبیرستان‌هاست که: زیان‌های ناشی از ترک فامیل و خانواده را به جوانان و نوجوانان یادآوری کنند تا فرزندان جامعه از سنین نوجوانی با احساسات و عواطف انسانی تربیت‌شده , رشد کنند و در آینده که کارها و مناصب اجتماعی در دست آنان قرار می‌گیرد در صدد چاره جویی هر بلایی که مانع و سد روابط اجتماعی مردم نسبت به هم می‌شود بر آیند.
4-حاکمان جامعه
 وظیفه ی دولت است که: راه را برای سودهای سرشار متکثران و سرمایه‌داران باز نکنند و لیبرالیسم اقتصادی را که آفریننده فقر و محرومیت است ریشه کن سازد و با نظارت بر بازار و کنترل قیمت‌ها و تعدیل ثروت و ایجاد زمینه کار و اشتغال برای جوانان و تأمین ضروریات زندگی انسان‌های از کارافتاده و کم درآمد جامعه قیمت‌ها را کاهش دهد بدیهی است کاهش قیمت‌ها به افزایش رفت‌وآمدهای خانوادگی و مهمانی گرفتن و مهمانی دادن‌ها کمک می‌کند.
5- مدیران رسانه‌های ملی
وظیفه ی برنامه‌ریزان رسانه‌های گروهی مثل رادیو و تلویزیون‌هاست که: تمام تلاش و کوشش خود را برای آگاه ساختن مردم در مورد آثار قطع رحم و عذاب‌ها و عقب‌افتادگی‌ها و بدبختی‌های مادی و معنوی که با آن روبرو خواهند شد به‌کارگیرند و در قالب فیلم، شکل درست و صحیح پیوند های قومی و خویشیاوندی و خانواده‌گی را به تصویر بکشند و از ساختن ونشان دادن فیلم‌هایی که محیط گرم خانواده‌ها را دچار تشنج و فشارهای عصبی و روحی و روانی می‌کند و بیشتر جنبه تجاری دارند خودداری کنند؛ و با دعوت از کارشناسان مذهبی در صدا و سیما از آن‌ها بخواهند که در جلو دوربین قرارگرفته دیدگاه دین اسلام را درباره صله ارحام بیان کنند و بازخورد روحی و روانی دید و بازدیدهای فامیلی و همچنین دیگر اثرات مثبت آن و پیامد منفی قطع رحم در دنیا و آخرت را برای مردم بیان کنند.

                فرازی از عالی ترین گفتارهای اخلاقی درباره ی استحکام روابط خانوادگی

اللهم صل علی‌محمد و آله، و سد دنی لأن أعارض من غشنی بالنصح، و أجزی من هجرنی بالبر، و أثیب من حرمنی بالبذل، و أکافی من قطعنی بالصلة، و أخالف من اغتابنی إلی حسن الذکر، و أن أشکر الحسنة، و أغضی عن السیئة.
پروردگارا، درود فرست بر محمد و آل او و مرا تأیید کن که با هرکس که با من غش و خیانت کند در عوض با او مهربانی و راستی کنم و هرکس از من دوری کند به نیکویی تلافی کنم و به هرکس که مرا محروم کرد بذل عطا کرده وباهرکس از من قطع پیوند کند بپیوندم وهرکس غیبت مرا نماید در مقابل به ذکر خیرش یاد کنم و توفیقم عطا کن که در مقابل نیکویی خلق و خالق سپاسگزاری و از بدی چشم‌پوشی نمایم.                       آمین یا رب العالمین
 دعای مکارم الا خلاق  اززبور آل محمد(ص) ، الصحیفة السجادیة / 94










فهرست منابع و مآخذ:

قرآن کریم
نهج‌البلاغه
۱-آریان پور کاشانی، منوچهر، 1308، فرهنگ یک جلدی فارسی – انگلیسی پیشرو، ناشر نشر الکترونیکی و اطلاع‌رسانی جهان رایانه.
۲-آرام احمد، ترجمه الحیاه، 1386، دلیل ما، قم
۳-الحُرّ العامِلیّ مُحمّد بنْ الحسن وسائل الشیعه، ج 15، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التّراث
۴-ابن الشعبه حسن ابن علی، تحف العقول، مترجم بهراد جعفری، تهران، نشر صدوق، ج 1،
5-ابن حجرهیتمی، صاحب الصواعق المحرقه (هیتمی، ابن حجر، اسنی المطالب فی صلت الاقارب، دار الکتب الاعلمی، بیروت، 1424)
6-الشیخ المفید، محمد بن محمدبن نعمان العکبری الاختصاص، ص 219، قم کنگره شیخ مفید، 1413 ق
7-الصحیفة السجادیة / 94 / (20)(و کان من دعائه علیه السلام فی مکارم الأخلاق و مرضی الأفعال):
8-انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، انتشارات ابیها، قم، چاپ 16، بهار 1380
9-بیات، عبدالرسول. فرهنگ واژه‌ها. قم، مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینی، 1381.
10-پیمانی، عبدالرسول، شریعتی، محمد، نهج الفصاحه نشر، خاتم‌الانبیاء، چاپ دو 1442، ص 338
11-تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درر الکلم، محقق / مصحح: رجائی، سید مهدی، ناشر، دار الکتاب الإسلامی، قم، سال چاپ: 1410 ق ص 421، ح 42
12 -تویسرکانی، محمدنبی‌بن احمد، لئالی الاخبار، قرن چهارده محل نشر: قم ناشر: علامه1321
13-جوادی آملی، عبدالله، معاد در قرآن، قم مرکز نشر اسراء، 1385، چ چهار، اسفندماه
۱4-----------، جامعه در قرآن قم مرکز نشر اسراء، 1389، چ 3
۱5--------، عبدالله، مفاتیح الحیاه قم مرکز نشر اسراء، چ 13، بهار 1391
۱6-حسینی نیا، اقبال، وصال خویشان، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، قم، 1385
۱7-حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف ومعاریف: دایره المعارف جامع اسلامی (جلد3) نوبت چاپ: 3، انتشارات موسسه فرهنگی آرایه
۱8-خلیلی، سپیده. چگونه ارزش‌ها را به فرزندانمان منتقل کنیم. تهران، مؤسسه نشر پنجره، 1388.
۱9-دهقان، احمد، چهل مجلس، هزار حدیث، مؤلف، قم: قدس 1388، ناشر انتشارات قدس، چاپ /بعثت.
20-ری شهری محمدمهدی، ترجمه شیخی حمیدرضا، میزان الحکمه، 1385، دارالحدیث، قم
21-روزنامه خراسان، سید محمد معلم، نه /آذر 1390، شماره 82
22-سید هاشم رسولی محلاتی- وصایا الرسول والائمه (ع)
۲3-شاکر، محمدباقر، فقر و غنا در قرآن و احادیث، تهران، چاپ کرور، ۲4-شیخ‌الاسلامی، گفتار امیرالمؤمنین (ع) ترجمه غررالحکم، ج یک، باب الارحام وصلت‌ها وقطیعته ها، نشر انصاریان قم، چ 4، 1384، ص 584،
1376
۲5-شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة / ترجمه دشتی، تاریخ وفات مؤلف: 406 ق، مترجم: دشتی، محمد، یک ناشر: مشهور مکان چاپ: ایران؛ قم
۲6-شریفی، احمد حسین، همیشه‌بهار، اخلاق و سبک زندگی اسلامی، سال چاپ 91، قم دفتر نشر معارف
27شرف الدین ، سید حسین ،تحلیلی اجتماعی از صله رحم ،ناشر :موسسه بوستان کتاب،(مرکز چاپ ونشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، سال چاپ ،1378
۲8-صدوق ابی جعفر، ترجمه من لایحضره الفقیه ج سه مترجم غفاری محمدجواد، 1385، دارالکتب الاسلامیه، تهران
۲9-صدوق، ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج دو، موسسه اعلمی، بیروت 1408  ملا محمد نراقی، معراج السعاده
30-طبرسی میرزا حسین، محدث نوری مستدرک الو سائل ومستنبط المسائل، (1254 -1320 ش) تحقیق موسسه آل الب
31-طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق ناشر: شریف رضی مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1412، ق / 1370، ش
32-طباطبایی سید محمد حسین‌تفسیرالمیزان- ج 16- ص 337، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی جامعهی مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ: قم، سال چاپ: 1417 ق، نوبت چاپ: 5
33-موسوی همدانی، (مترجم) ترجمه تفسیر المیزان. قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1382.
34-عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، هزار و 415 قمری
35-غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، ج یک، کتاب اداب الفت، حقوق اقارب، ص 655 دارالمعرفت، بیروت، 1425
۳6-غلام‌حسین صدری، نسرین حکمی، نسترن حکمی فرهنگ معاصر فارسی، ویرایش چهار، تهران فرهنگ معاصر 1381
۳7-فرج اللهی، فرج‌الله، مقاله صله‌رحم، مجله مکتب اسلام، ش 7، 1382
۳8-فریبا مصطفوی، بهار 83 (چکیده پایان‌نامه تأثیر تلویزیون بر فرهنگ خانواده)
۳9-قمی، عباس، سفینه البحار، بی‌جا، ماده رحم ج سه، نشر دار اسوه للطابعه والنشر، تهران سال 1373، چ سه، ص 323   
40-کهون، لارنس. متن‌هایی گزیده از مدرنیسم تا پست مدرنیسم. تهران، نی. 1387.
41-کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط- الإسلامیة) ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران سال چاپ: 1407 ق
42-کلینی، محمد بن یعقوب، بهشت کافی-ترجمه روضه کافی، مترجم: آژیر، حمیدرضا ناشر سرور
43-گفتار علی بن ابیطالب، ص 322، به نقل از غررالحکم ج یک)
44-مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار (ط- بیروت) دار إحیاء التراث العربی مکان چاپ: بیروت‌سال چاپ: هزار و 403 ق ج پنج ص 141
45-محدثی جواد، اخلاق معاشرت، 1382، بوستان کتاب، قم
۴6-معلوف، لویس، (مترجم محمد بندر ریگی) فرهنگ المنجد عربی به فارسی، ج یک، انتشارات ایران، چاپ 6، 1386
۴7-مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، تهران سال چاپ: 1374.
البیت (ع) چاپ یک، قم، موسسه آل البیت (ع)، 1408 ق/هزار و نهصد و هشتاد و هفتم.
۴8-مشکات الا نوار طبرسی باب صله‌رحم، فصل 15
۴9-مسلم، صحیح مسلم، ج چهار، باب صله‌رحم، ص 1572، دار ابن خرم، بیروت،1416) ابن حجرهیتمی، صاحب الصواعق المحرقه
50-مصلح ابن عبدالله، سعدی، گلستان سعدی، باب شش، ص 227، به اهتمام علی هرندی، دار الفکر، قم
51-نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، باب صله‌رحم، ج چهار، دار ابن حزم، بیروت، 1416
52-نراقی محمدمهدی، علم اخلاق اسلامی ترجمه جامع السعادات، ترجمه مجتبوی جمال‌الدین، 1389، حکمت، تهران
53-هیتمی مغربی، ابن حجر، اسنی المطالب فی صله الاقارب، دار الکتب الا علمی، به سروت، 1424 قمری
54-هادوی تهرانی مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، خانه خرد، قم، 1378
www.zanan.irib.ir-49
ربنا تقبل منا انک انت سمیع العلیم