مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران
معاونت پژوهش
(بررسی برخی از)
آموزه های اخلاقی نهج البلاغه
طاهره قاسمی
فاطمه همّتی، حمیده بخشی اعضای هسته پژوهشی ترنّم
مدرسه علمیه فاطمیه (س) شهرکرد، چهار محال و بختیاری
استاد راهنما :جناب آقای مرزبان کریمی
پائیز1392
معاونت پژوهش
(بررسی برخی از)
آموزه های اخلاقی نهج البلاغه
طاهره قاسمی
فاطمه همّتی، حمیده بخشی اعضای هسته پژوهشی ترنّم
مدرسه علمیه فاطمیه (س) شهرکرد، چهار محال و بختیاری
استاد راهنما :جناب آقای مرزبان کریمی
پائیز1392
چکیده
تربیت انسان، با تعالیم والای الهی و در جادّه ای که اهل بیت(علیهم السلام)، رهبر و چراغ دار آن می باشند؛ سبب شکل گیری شخصیّت مثبت و الهی در افراد می شود، و چنین افرادی در تشکیل خانواده و تربیت نسل های آینده و در پویایی یک جامعه با بالاترین استانداردهای دینی، بسیار موفق خواهند بود. در همین راستا، نهج البلاغه بعد از کتاب قرآن،و در دنیای ماشینی امروز، درخشش فوق العاده ای داشته است و راهگشا و درمان بسیاری از معضلات فردی، اجتماعی و خانوادگی است. جذبه ها ی نهج البلاغه، چنان است که ارواح تشنه را، با زلال حقیقتش سیراب می کند و نشئه ی شراب طهورش از تمام ذرّات وجود انسان، آشکار می شود.نهج البلاغه که از کلام امام متقیّان است و به اخو القرآن معروف گشته است؛ هرگز رنگ و بوی کهنگی به خود نخواهد گرفت و برای همیشه به عنوان نسخه ی گرانبها و رایگان خواهد درخشید. امّا با وجود ذکر نکات عمیق و راهکارهای عملیّاتی در این کتاب عظیم، متأسّفانه در زندگی بسیاری از افراد، ناآشنا و مهجور مانده است و یا فقط به استفاده کلیشه ای و غیر کاربردی از آن بسنده شده است.
نسخه های عمیق نهج البلاغه، به خصوص در رابطه با مباحث اخلاقی و نقش سازنده ی آن در ساماندهی زندگی بشر، ما را بر آن داشت تادر این تحقیق با روش کتابخانه ای و با شیوه ی توصیفی و نقلی و با رویکردی دینی به برخی از آموزه های اخلاق فردی، خانواده و اجتماع در نهج البلاغه بپردازیم. لذا در فصل اول، ابتدا برخی از مهم ترین آموزه های اخلاقی نهج البلاغه، در حوزه فردی بیان شد، و در این راستا به بیان سفارشات و بایدها و نباید های اخلاقی و هشدارهایی از زبان حضرت اشاره نمودیم. همچنین در ادامه ی این پژوهش، و با توجّه به اینکه خانواده ومدیریّت صحیح آن ، یکی از مهمترین نیازهای بشر به شمار می رود و داشتن خانواده ای سالم و به دور از آسیب های مخرّب؛ ضامن سلامت و رونق و شکوفایی جامعه می گردد؛ لذا فصل دوم از این پژوهش، به این امر اختصاص داده شد. همچنین یکی دیگر از مهم ترين موضوعات مطرح شده در نهج البلاغه، اهتمام به اخلاق اجتماعی می باشد. سقوط يك جامعه در نگاه امام علي(علیه -السلام)، به دلیل سقوط هنجارهاي اخلاقي و پيشرفت آن به خاطر همين هنجارهاست؛ لذا فصل سوم از این پژوهش را به برخی از مهم ترین آموزه های تربیتی نهج البلاغه در حوزه اجتماع اختصاص دادیم. در پایان یادآوری می شودکه، باید معارف و نکاتی که امیرالمؤمنین (علیه السلام)، در نهج‌البلاغه ذکر شده است را به خوبی آموخت و به خاطر بسپاریم، و در این مسیر، ابتدا موضوعات به صورت نیاز، مطرح شود، و افراد خود را همانند بیماری دانسته و سپس با رجوع به پزشکی توانمند، همچون امیرالمؤمنین(علیه السلام)؛ از ایشان دستوری کاربردی طلب نمایند. در غیر این صورت و عدم کاربردی نمودن تمام این مفاهیمِ عالیقدر، سود چندانی عاید کسی نخواهد شد.
واژگان کلیدی : اخلاق، نهج البلاغه ، فرد، خانواده، اجتماع، تربیت، رفتار.
تربیت انسان، با تعالیم والای الهی و در جادّه ای که اهل بیت(علیهم السلام)، رهبر و چراغ دار آن می باشند؛ سبب شکل گیری شخصیّت مثبت و الهی در افراد می شود، و چنین افرادی در تشکیل خانواده و تربیت نسل های آینده و در پویایی یک جامعه با بالاترین استانداردهای دینی، بسیار موفق خواهند بود. در همین راستا، نهج البلاغه بعد از کتاب قرآن،و در دنیای ماشینی امروز، درخشش فوق العاده ای داشته است و راهگشا و درمان بسیاری از معضلات فردی، اجتماعی و خانوادگی است. جذبه ها ی نهج البلاغه، چنان است که ارواح تشنه را، با زلال حقیقتش سیراب می کند و نشئه ی شراب طهورش از تمام ذرّات وجود انسان، آشکار می شود.نهج البلاغه که از کلام امام متقیّان است و به اخو القرآن معروف گشته است؛ هرگز رنگ و بوی کهنگی به خود نخواهد گرفت و برای همیشه به عنوان نسخه ی گرانبها و رایگان خواهد درخشید. امّا با وجود ذکر نکات عمیق و راهکارهای عملیّاتی در این کتاب عظیم، متأسّفانه در زندگی بسیاری از افراد، ناآشنا و مهجور مانده است و یا فقط به استفاده کلیشه ای و غیر کاربردی از آن بسنده شده است.
نسخه های عمیق نهج البلاغه، به خصوص در رابطه با مباحث اخلاقی و نقش سازنده ی آن در ساماندهی زندگی بشر، ما را بر آن داشت تادر این تحقیق با روش کتابخانه ای و با شیوه ی توصیفی و نقلی و با رویکردی دینی به برخی از آموزه های اخلاق فردی، خانواده و اجتماع در نهج البلاغه بپردازیم. لذا در فصل اول، ابتدا برخی از مهم ترین آموزه های اخلاقی نهج البلاغه، در حوزه فردی بیان شد، و در این راستا به بیان سفارشات و بایدها و نباید های اخلاقی و هشدارهایی از زبان حضرت اشاره نمودیم. همچنین در ادامه ی این پژوهش، و با توجّه به اینکه خانواده ومدیریّت صحیح آن ، یکی از مهمترین نیازهای بشر به شمار می رود و داشتن خانواده ای سالم و به دور از آسیب های مخرّب؛ ضامن سلامت و رونق و شکوفایی جامعه می گردد؛ لذا فصل دوم از این پژوهش، به این امر اختصاص داده شد. همچنین یکی دیگر از مهم ترين موضوعات مطرح شده در نهج البلاغه، اهتمام به اخلاق اجتماعی می باشد. سقوط يك جامعه در نگاه امام علي(علیه -السلام)، به دلیل سقوط هنجارهاي اخلاقي و پيشرفت آن به خاطر همين هنجارهاست؛ لذا فصل سوم از این پژوهش را به برخی از مهم ترین آموزه های تربیتی نهج البلاغه در حوزه اجتماع اختصاص دادیم. در پایان یادآوری می شودکه، باید معارف و نکاتی که امیرالمؤمنین (علیه السلام)، در نهج‌البلاغه ذکر شده است را به خوبی آموخت و به خاطر بسپاریم، و در این مسیر، ابتدا موضوعات به صورت نیاز، مطرح شود، و افراد خود را همانند بیماری دانسته و سپس با رجوع به پزشکی توانمند، همچون امیرالمؤمنین(علیه السلام)؛ از ایشان دستوری کاربردی طلب نمایند. در غیر این صورت و عدم کاربردی نمودن تمام این مفاهیمِ عالیقدر، سود چندانی عاید کسی نخواهد شد.
واژگان کلیدی : اخلاق، نهج البلاغه ، فرد، خانواده، اجتماع، تربیت، رفتار.
نتیجه گیری:
رشد شعور اخلاقی در هر فردی تضمین کننده اعتلای شعور اخلاقی در خانواده و جامعه محسوب می شود و قطعاً اشخاصی که در دامن تعالیم و معارف نورانی و انسان ساز قرآن و عترت، رشد نمایند وگوهر وجود خود را در زلال دریای حقایق واقعی، شستشو دهند، و اثراتِ تعمیق باورهای دینی و اخلاقِ فاضله، در ایشان هویدا شود؛ در تشکیل خانواده و تربیت نسل های آینده و در پویایی یک جامعه با بالاترین استانداردهای دینی، بسیار موفق خواهند بود.
انسان کمال طلبی که می خواهد به قرب الهی برسد؛ باید یک سری مسائل تربیتی و باید و نبایدهای اخلاقی همچون کسب خشنودی خدا، زهد، خودشناسی، اخلاص، توکّل، خوش اخلاقی و مهربانی، صداقت و راستگویی، رازداری، قناعت، صبر و استقامت، پرهیز از پرخوری، دوری از طمع و ... را ملکه و شخصیّت درونی خود نماید، و برای شناخت الگوی مناسب در این راستا، باید سراغ کسی رفت که بنده ی حقیقی خدا باشد، و چه کسی بهتر از امام العارفین، که نبی مکرم اسلام(صلوات- الله علیه)می فرمایند: «كسى كه مىخواهد به تقواى نوح، حلم ابراهيم، هيبت موسى، و عبادت عيسى نظر كند به عليّ بن ابيطالب (عليه السّلام)، نگاه كند.»
همچنین در طول تاریخ بشریّت، مدیریّت صحیح خانواده از مهمترین نیازهای بشر بشمار می رفته است. امام علي(عليه السلام)، به عنوان اميرمؤمنان، اهمیّت ویژه ای برای خانواده قائل بودندو بهترین برنامه ریزی را در زندگی خود داشتند و برای معیشت خانواده ی خود نیز تلاش بسیاری نمودند. امام، اطاعت و نيکي به والدين را توصيّه مي کرد، نسبت به همسر خود توجّه داشتند و در کار خانه همکاري می نمود. همچنین حضرت نسبت به تربيت و آموزش و برقراري رابطه ي عاطفي با فرزندان توصيّه فرموده و خود به آن ملتزم بود. از دیگر اموری که حضرت علی (علیه السلام)، به شکل خاصی به آن اهتمام داشتند؛ رسیدگی به خویشاوندان بود. از منظر امیر المؤمنین (علیه السلام)، انسان نباید از بستگان نیازمند خود روی گردان شود، و باید به ایشان نیکی و احسان کند.
با توجّه به اینکه كه در ميان اديان الهي، اسلام يك دين اجتماعي است و در آن آرمان ها و ايده هاي جمع گرا فراوان ديده مي شود، در جاي جايِ نهج البلاغه، كه يكي از مهم ترين منابع دينی ما است؛ به اين مهم نیز، بسيار پرداخته شده است و گاه و بيگاه جامعه و اجتماع مورد عتاب و خطاب واقع گرديده است. سقوط يك جامعه در نگاه امام علي(علیه السلام)، به خاطر سقوط هنجارهاي اخلاقي و پيشرفت آن به خاطر همين هنجارهاست. چنان كه نهج البلاغه، هنگامي كه علّت سقوط جامعه روزگار امام علي(علیه السلام) را تحليل مي نمايد به مولّفه هاي اخلاقي اشاره مي كند، که شناخت و عمل به این امور، قدم سازنده ای در مسیر پویایی واقعی و حیات اجتماع اسلامی می باشد.
بی شک، کتاب انسان ساز نهج البلاغه، به عنوان یک قانون تربیت کننده و ناظم معتبر برای هر انسان طالب رشد و تعالی می باشد. چه بسیار افراد برجسته ای که خود را مرید و شیفته ی مکتب حضرت علی (علیه السلام) می دانستند، و با تأسّی از آموزه های نجات بخش کلام حضرت امیر، راهِ صلاح و رستگاری را پیموده اند و به علوّ درجات، نائل گشتنه اند. دشمنان اسلام در جهت کسب منافع بیشتر برای خود، در تلاشند تا با استحاله ی فرهنگ ناب مسلمان و نهادینه کردن فرهنگ و برنامه های قبیح خود؛ لباس تقوا و انسان منشی را، از قامت مسلمین در آورده و در کنار این شبیخون اخلاقی و فرهنگی، اقیانوسی از مشکلات ونابسامانی های اخلاقی را به ملّتهای متمدّن اسلامی تزریق نمایند؛ لیکن باید تلاش کرد تا با شناخت، تعمیق و ترویج آموزه هایی همچون تعالیم درخشان نهج البلاغه، قدم مؤثری را در اعتلای ارزش های خود و جامعه ای که در آن زندگی می کنیم برداریم، و با جهاد مقدّسی که در این راستا انجام می پذیرد؛ زمینه ی ظهور یگانه منجی بشریّت، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، و بر پایی جهانی مملوء از عدالت ، هر چه زودتر، تحقّق بپذیرد.
« ان شاء الله»
پیشنهادات :
آن چه مسلم است تلاش برای نهادینه کردن معارف ارزنده نهج البلاغه آثار شیرین و در خوروصفی را برای جامعه خواهد داشت. در همین راستا پیشنهاد های زیر می شود:
1. معارف و نکاتی که حضرت امیر(علیه السلام) در نهج‌البلاغه ذکر کرده‌اند ابتدا به صورت نیاز مطرح نموده، تا افراد پاسخ نیاز خود را از دریای نجات بخش نهج البلاغه دریافت نمایند. افراد باید خود را بیمار بدانند و سپس با رجوع به پزشکی مانند امیر‌المومنین(علیه السلام)که اول روان‌شناس عالم به شمار می‌رود از ایشان دستوری کاربردی دریافت نمود.
2. باید به این نکته توجّه داشت که محیط را در معرض عمل، قراردادن بهترین کار است امّا اینکه صرفاً بخواهیم مطالب نهج‌البلاغه را به صورت کلیشه‌ای و بخش‌نامه مطرح‌کنیم به نتیجه‌ای نخواهیم رسید. عملیاتی کردن آموزه‌های نهج‌البلاغه بسیار مهم است. در غیر اینصورت، اگر ما صرفاً برخی از واژه‌ها و اصطلاحات را جمع‌آوری و حفظ کرده و در واقع به لحاظ زیبایی فصاحتی و بلاغتی به این اثر ارزشمند نگاه کنیم؛ تأثیری نخواهد داشت. لذا پیشنهاد می شود مفاهیم والای نهج البلاغه را در چهارچوب عملیاتی درآورده و در اختیار اقشار مختلف قرار داده شود.
3. پیشنهاد می شود آموزه‌های این کتاب بزرگ را تحت عنوان مسائل روانی- اجتماعی؛ یعنی از دیدگاه مردم شناختی، جامعه شناختی و شیوه برخورد حضرت علی(علیه السلام) ، برای خود، خانواده، اطرافیان، اصحاب، شاگردان، مردم عادی، مطرح شود.
4. پیشنهاد می شود تا با پرورش اساتید توانمند و خبره در موضوعات مختلف نهج البلاغه، زمینه را برای پرورش افراد، مهیّا نمود و حتی الامکان رشته ای تخصصی در سطوح عالی حوزه های علمیه و دانشگاه ها به این امر اختصاص داده شود.
5. در پایان پیشنهاد می شود متن نهج البلاغه، به صورت آموزشی در آمده و ترجمه‌های به روز و برای سطوح مختلف سنّی، از آن صورت گیرد، و در مدارس آموزش و پرورش تدریس شود. کودکان ما باید از همان سنین پایین با این کتاب ارزنده آشنا شده و باید تلاش کرد تا راهکارهای کاربردی نمودن این آموزه ها را به ایشان آموخت.
فهرست منابع و مآخذ:
1. *....قرآن کریم
1. آقا جمال خوانساری، محّمد بن حسین، شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم، دانشگاه تهران، 7 جلدی،1366 ش
2. ابن أبی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مدرسه آیت الله مرعشی نجفی، 10 جلدی، قم، 1404 ق
2. 3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، انتشارات التراث العربی، بیروت، 1414 ق
3. 4. اتابکی، پرویز، ترجمه ی پیکار صفین(وقعه صفین)، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران چاپ دوم، 1370ش
4. 5. بابا پور گلفشانی، محمد مهدی، درآمدی بر سیاست و حکومت و نهج البلاغه، واحد سازماندهی نشریات دیجیتال
5. 6. بشیر، عبد الله، اخلاق شبر، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، تهران،1381 ش
6. 7. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و دررالکلم، انتشارات دارالکتاب اسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق
7. 8. جباران، محمد رضا، ترجمه ی اخلاق شبر، انتشارات هجرت، قم، 1380 ش
9. جمعی از فضلا، منابع فقه شیعه، ترجمه جامع الاحادیث، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، 31 جلدی
10. جعفری، بهراد، ترجمه تحف العقول، انتشارات دار الکتب اسلامی، تهران
8. 11. حبیب الهی، عباس، قطره ای از فضایل امیر المومنین، انتشارات هاجر، چاپ اول، تهران، 1386ش
9. 12. حسن زاده ی آملی، حسن و دیگران، ترجمه ی منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه(خوئی)، 21 جلدی، انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، تهران، 1400 ق
10. 13. حلی،حسن بن یوسف،کشف الیقین فی فضائل امیر المومنین(ع)، وزارت ارشاد، چاپ اول، تهران، 1411 ق
11. 14. حمید زاده، اکبر، قطره ای از دریا، انتشارات پیام نوین، چاپ دوم، تهران، 1385 ش
12. 15. حیدری زنجانی، نورالدین، تهذیب اخلاق، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ میثاق، تهران، 1383 ش
13. 16. خادم الذاکرین، اکبر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، مدرسه ی امام علی بن ابیطالب (ع)،چاپ چهارم، قم، 1382 ش
14. 17. دلشاد تهرانی، مصطفی، طایر فرخ پی، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول،تهران، 1379ش
18. ---------------، حکمت حکومت، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1379ش
15. 19. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه ی دهخدا، انتشارات سیروس، تهران، 1339 ش
16. 20. ذو علم، علی، چهل گام، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ چهارم، تهران، 1386ش
17. 21. رشاد، علی اکبر و دیگراندانشنامه ی امام علی (ع)، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1382ش
18. 22. رهبر، محمد تقی، سیاست و مدیریت از نگاه امام علی(ع)، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی،تهران، 1379ش
19. 23. زواره ای، علی بن حسین، ترجمه کشف الغمه، انتشارات اسلامی، تهران
20. 24. سلگی، علی،ترجمه ی ارشاد القلوب، 2جلدی، انتشارات ناصر، چاپ اول، قم، 1376 ش
21. 25. دشتی، محمّد، ترجمه نهج البلاغه، نشر مشرقین، چاپ هفتم، قم، 1379ش
22. 26. شهیدی، جعفر، ترجمه ی نهج البلاغه، انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ پانزدهم، تهران، 1378 ش
27. صدر حاج سید جوادی، احمد و دیگران، دائره المعارف تشیع، انتشارات شهید سعید محبی،تهران، 1381 ش
23. 28. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، انتشارات الشریف الرضی، قم، 1412
24. 29. عابدینی مطلق، کاظم، دیدگاه های امام علی (ع) پیرامون خدمت رسانی، انتشارات قدس، چاپ دوم، قم، 1383 ش
25. 30. عطایی، محمد رضا، ترجمه ی مجموعه ی ورّام، اداب و اخلاق در اسلام، ترجمه ی تنبیه الخواطف، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1410 ق
26. 31. علوی، ابراهیم، عدل الهی و عدالت بشری در نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، تهران، 1379ش
27. 32. عمادی، کمال الدین و دیگران،نهج البلاغه و معارف اسلام، نهاد نمایندگی در دانشگاه، تهران، چاپ اول، 1389ش
33. عمید، حسن، فرهنگ عمید، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1364 ش
28. 34. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، موسسه ی چاپ و نشر تالیفات فیض الاسلام، چاپ پنجم،تهران، 1379 ش
29. 35. کمره ای، محمد باقر،ترجمه اصول کافی، انتشارات اسوه، 6 جلدی، قم
30. 36. ------------- ،آداب معاشرت، ترجمه ی جلد 71 و 72 بحار الانوار، انتشارات اسلامی، تهران، 1364 ش
31. 37. ------------- ، تحف العقول، انتشارات کتابچی، چاپ هشتم،تهران، 1379 ش
32. 38. گیلانی، عبد الرزاق بن محمد بن هاشم ترجمه بر شرح مصباح الشریعه، انتشارات پیام حق، تهران
39. انصاریان، حسین، ترجمه ی نهج البلاغه، انتشارت پیام آزادی، تهران
33. 40. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، انتشارات دار الحدیث، قم، 1376 ش
34. 41. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، داراحیاء التراث العربی، چاپ 2، بیروت، 1403 ق
35. 42. محدثی، جواد، درسهایی از نهج البلاغه، انتشارات مفاتیح، چاپ دوم، قم،1381 ش
36. 43. مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، انتشارات صدرا، چاپ سی و هشتم، قم، 1387 ش
44. معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات ثامن، چاپ دوم، تهران، 1386 ش
37. 45. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، پیام امام امیر المومنین، انتشارات علی بن ابیطالب(ع)، چاپ اول، قم، 1390ش
46. ---------------------، تفسیر نمونه، انتشارات داراکتب اسلامی، چاپ سی و هشتم، تهران، 1379ش
38. 47. هاشمی، سعید، عرفان زندگی، انتشارات براق، چاپ اول، قم،1390ش
رشد شعور اخلاقی در هر فردی تضمین کننده اعتلای شعور اخلاقی در خانواده و جامعه محسوب می شود و قطعاً اشخاصی که در دامن تعالیم و معارف نورانی و انسان ساز قرآن و عترت، رشد نمایند وگوهر وجود خود را در زلال دریای حقایق واقعی، شستشو دهند، و اثراتِ تعمیق باورهای دینی و اخلاقِ فاضله، در ایشان هویدا شود؛ در تشکیل خانواده و تربیت نسل های آینده و در پویایی یک جامعه با بالاترین استانداردهای دینی، بسیار موفق خواهند بود.
انسان کمال طلبی که می خواهد به قرب الهی برسد؛ باید یک سری مسائل تربیتی و باید و نبایدهای اخلاقی همچون کسب خشنودی خدا، زهد، خودشناسی، اخلاص، توکّل، خوش اخلاقی و مهربانی، صداقت و راستگویی، رازداری، قناعت، صبر و استقامت، پرهیز از پرخوری، دوری از طمع و ... را ملکه و شخصیّت درونی خود نماید، و برای شناخت الگوی مناسب در این راستا، باید سراغ کسی رفت که بنده ی حقیقی خدا باشد، و چه کسی بهتر از امام العارفین، که نبی مکرم اسلام(صلوات- الله علیه)می فرمایند: «كسى كه مىخواهد به تقواى نوح، حلم ابراهيم، هيبت موسى، و عبادت عيسى نظر كند به عليّ بن ابيطالب (عليه السّلام)، نگاه كند.»
همچنین در طول تاریخ بشریّت، مدیریّت صحیح خانواده از مهمترین نیازهای بشر بشمار می رفته است. امام علي(عليه السلام)، به عنوان اميرمؤمنان، اهمیّت ویژه ای برای خانواده قائل بودندو بهترین برنامه ریزی را در زندگی خود داشتند و برای معیشت خانواده ی خود نیز تلاش بسیاری نمودند. امام، اطاعت و نيکي به والدين را توصيّه مي کرد، نسبت به همسر خود توجّه داشتند و در کار خانه همکاري می نمود. همچنین حضرت نسبت به تربيت و آموزش و برقراري رابطه ي عاطفي با فرزندان توصيّه فرموده و خود به آن ملتزم بود. از دیگر اموری که حضرت علی (علیه السلام)، به شکل خاصی به آن اهتمام داشتند؛ رسیدگی به خویشاوندان بود. از منظر امیر المؤمنین (علیه السلام)، انسان نباید از بستگان نیازمند خود روی گردان شود، و باید به ایشان نیکی و احسان کند.
با توجّه به اینکه كه در ميان اديان الهي، اسلام يك دين اجتماعي است و در آن آرمان ها و ايده هاي جمع گرا فراوان ديده مي شود، در جاي جايِ نهج البلاغه، كه يكي از مهم ترين منابع دينی ما است؛ به اين مهم نیز، بسيار پرداخته شده است و گاه و بيگاه جامعه و اجتماع مورد عتاب و خطاب واقع گرديده است. سقوط يك جامعه در نگاه امام علي(علیه السلام)، به خاطر سقوط هنجارهاي اخلاقي و پيشرفت آن به خاطر همين هنجارهاست. چنان كه نهج البلاغه، هنگامي كه علّت سقوط جامعه روزگار امام علي(علیه السلام) را تحليل مي نمايد به مولّفه هاي اخلاقي اشاره مي كند، که شناخت و عمل به این امور، قدم سازنده ای در مسیر پویایی واقعی و حیات اجتماع اسلامی می باشد.
بی شک، کتاب انسان ساز نهج البلاغه، به عنوان یک قانون تربیت کننده و ناظم معتبر برای هر انسان طالب رشد و تعالی می باشد. چه بسیار افراد برجسته ای که خود را مرید و شیفته ی مکتب حضرت علی (علیه السلام) می دانستند، و با تأسّی از آموزه های نجات بخش کلام حضرت امیر، راهِ صلاح و رستگاری را پیموده اند و به علوّ درجات، نائل گشتنه اند. دشمنان اسلام در جهت کسب منافع بیشتر برای خود، در تلاشند تا با استحاله ی فرهنگ ناب مسلمان و نهادینه کردن فرهنگ و برنامه های قبیح خود؛ لباس تقوا و انسان منشی را، از قامت مسلمین در آورده و در کنار این شبیخون اخلاقی و فرهنگی، اقیانوسی از مشکلات ونابسامانی های اخلاقی را به ملّتهای متمدّن اسلامی تزریق نمایند؛ لیکن باید تلاش کرد تا با شناخت، تعمیق و ترویج آموزه هایی همچون تعالیم درخشان نهج البلاغه، قدم مؤثری را در اعتلای ارزش های خود و جامعه ای که در آن زندگی می کنیم برداریم، و با جهاد مقدّسی که در این راستا انجام می پذیرد؛ زمینه ی ظهور یگانه منجی بشریّت، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، و بر پایی جهانی مملوء از عدالت ، هر چه زودتر، تحقّق بپذیرد.
« ان شاء الله»
پیشنهادات :
آن چه مسلم است تلاش برای نهادینه کردن معارف ارزنده نهج البلاغه آثار شیرین و در خوروصفی را برای جامعه خواهد داشت. در همین راستا پیشنهاد های زیر می شود:
1. معارف و نکاتی که حضرت امیر(علیه السلام) در نهج‌البلاغه ذکر کرده‌اند ابتدا به صورت نیاز مطرح نموده، تا افراد پاسخ نیاز خود را از دریای نجات بخش نهج البلاغه دریافت نمایند. افراد باید خود را بیمار بدانند و سپس با رجوع به پزشکی مانند امیر‌المومنین(علیه السلام)که اول روان‌شناس عالم به شمار می‌رود از ایشان دستوری کاربردی دریافت نمود.
2. باید به این نکته توجّه داشت که محیط را در معرض عمل، قراردادن بهترین کار است امّا اینکه صرفاً بخواهیم مطالب نهج‌البلاغه را به صورت کلیشه‌ای و بخش‌نامه مطرح‌کنیم به نتیجه‌ای نخواهیم رسید. عملیاتی کردن آموزه‌های نهج‌البلاغه بسیار مهم است. در غیر اینصورت، اگر ما صرفاً برخی از واژه‌ها و اصطلاحات را جمع‌آوری و حفظ کرده و در واقع به لحاظ زیبایی فصاحتی و بلاغتی به این اثر ارزشمند نگاه کنیم؛ تأثیری نخواهد داشت. لذا پیشنهاد می شود مفاهیم والای نهج البلاغه را در چهارچوب عملیاتی درآورده و در اختیار اقشار مختلف قرار داده شود.
3. پیشنهاد می شود آموزه‌های این کتاب بزرگ را تحت عنوان مسائل روانی- اجتماعی؛ یعنی از دیدگاه مردم شناختی، جامعه شناختی و شیوه برخورد حضرت علی(علیه السلام) ، برای خود، خانواده، اطرافیان، اصحاب، شاگردان، مردم عادی، مطرح شود.
4. پیشنهاد می شود تا با پرورش اساتید توانمند و خبره در موضوعات مختلف نهج البلاغه، زمینه را برای پرورش افراد، مهیّا نمود و حتی الامکان رشته ای تخصصی در سطوح عالی حوزه های علمیه و دانشگاه ها به این امر اختصاص داده شود.
5. در پایان پیشنهاد می شود متن نهج البلاغه، به صورت آموزشی در آمده و ترجمه‌های به روز و برای سطوح مختلف سنّی، از آن صورت گیرد، و در مدارس آموزش و پرورش تدریس شود. کودکان ما باید از همان سنین پایین با این کتاب ارزنده آشنا شده و باید تلاش کرد تا راهکارهای کاربردی نمودن این آموزه ها را به ایشان آموخت.
فهرست منابع و مآخذ:
1. *....قرآن کریم
1. آقا جمال خوانساری، محّمد بن حسین، شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم، دانشگاه تهران، 7 جلدی،1366 ش
2. ابن أبی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مدرسه آیت الله مرعشی نجفی، 10 جلدی، قم، 1404 ق
2. 3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، انتشارات التراث العربی، بیروت، 1414 ق
3. 4. اتابکی، پرویز، ترجمه ی پیکار صفین(وقعه صفین)، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران چاپ دوم، 1370ش
4. 5. بابا پور گلفشانی، محمد مهدی، درآمدی بر سیاست و حکومت و نهج البلاغه، واحد سازماندهی نشریات دیجیتال
5. 6. بشیر، عبد الله، اخلاق شبر، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، تهران،1381 ش
6. 7. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و دررالکلم، انتشارات دارالکتاب اسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق
7. 8. جباران، محمد رضا، ترجمه ی اخلاق شبر، انتشارات هجرت، قم، 1380 ش
9. جمعی از فضلا، منابع فقه شیعه، ترجمه جامع الاحادیث، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، 31 جلدی
10. جعفری، بهراد، ترجمه تحف العقول، انتشارات دار الکتب اسلامی، تهران
8. 11. حبیب الهی، عباس، قطره ای از فضایل امیر المومنین، انتشارات هاجر، چاپ اول، تهران، 1386ش
9. 12. حسن زاده ی آملی، حسن و دیگران، ترجمه ی منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه(خوئی)، 21 جلدی، انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، تهران، 1400 ق
10. 13. حلی،حسن بن یوسف،کشف الیقین فی فضائل امیر المومنین(ع)، وزارت ارشاد، چاپ اول، تهران، 1411 ق
11. 14. حمید زاده، اکبر، قطره ای از دریا، انتشارات پیام نوین، چاپ دوم، تهران، 1385 ش
12. 15. حیدری زنجانی، نورالدین، تهذیب اخلاق، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ میثاق، تهران، 1383 ش
13. 16. خادم الذاکرین، اکبر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، مدرسه ی امام علی بن ابیطالب (ع)،چاپ چهارم، قم، 1382 ش
14. 17. دلشاد تهرانی، مصطفی، طایر فرخ پی، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول،تهران، 1379ش
18. ---------------، حکمت حکومت، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1379ش
15. 19. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه ی دهخدا، انتشارات سیروس، تهران، 1339 ش
16. 20. ذو علم، علی، چهل گام، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ چهارم، تهران، 1386ش
17. 21. رشاد، علی اکبر و دیگراندانشنامه ی امام علی (ع)، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1382ش
18. 22. رهبر، محمد تقی، سیاست و مدیریت از نگاه امام علی(ع)، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی،تهران، 1379ش
19. 23. زواره ای، علی بن حسین، ترجمه کشف الغمه، انتشارات اسلامی، تهران
20. 24. سلگی، علی،ترجمه ی ارشاد القلوب، 2جلدی، انتشارات ناصر، چاپ اول، قم، 1376 ش
21. 25. دشتی، محمّد، ترجمه نهج البلاغه، نشر مشرقین، چاپ هفتم، قم، 1379ش
22. 26. شهیدی، جعفر، ترجمه ی نهج البلاغه، انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ پانزدهم، تهران، 1378 ش
27. صدر حاج سید جوادی، احمد و دیگران، دائره المعارف تشیع، انتشارات شهید سعید محبی،تهران، 1381 ش
23. 28. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، انتشارات الشریف الرضی، قم، 1412
24. 29. عابدینی مطلق، کاظم، دیدگاه های امام علی (ع) پیرامون خدمت رسانی، انتشارات قدس، چاپ دوم، قم، 1383 ش
25. 30. عطایی، محمد رضا، ترجمه ی مجموعه ی ورّام، اداب و اخلاق در اسلام، ترجمه ی تنبیه الخواطف، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1410 ق
26. 31. علوی، ابراهیم، عدل الهی و عدالت بشری در نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، تهران، 1379ش
27. 32. عمادی، کمال الدین و دیگران،نهج البلاغه و معارف اسلام، نهاد نمایندگی در دانشگاه، تهران، چاپ اول، 1389ش
33. عمید، حسن، فرهنگ عمید، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1364 ش
28. 34. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، موسسه ی چاپ و نشر تالیفات فیض الاسلام، چاپ پنجم،تهران، 1379 ش
29. 35. کمره ای، محمد باقر،ترجمه اصول کافی، انتشارات اسوه، 6 جلدی، قم
30. 36. ------------- ،آداب معاشرت، ترجمه ی جلد 71 و 72 بحار الانوار، انتشارات اسلامی، تهران، 1364 ش
31. 37. ------------- ، تحف العقول، انتشارات کتابچی، چاپ هشتم،تهران، 1379 ش
32. 38. گیلانی، عبد الرزاق بن محمد بن هاشم ترجمه بر شرح مصباح الشریعه، انتشارات پیام حق، تهران
39. انصاریان، حسین، ترجمه ی نهج البلاغه، انتشارت پیام آزادی، تهران
33. 40. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، انتشارات دار الحدیث، قم، 1376 ش
34. 41. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، داراحیاء التراث العربی، چاپ 2، بیروت، 1403 ق
35. 42. محدثی، جواد، درسهایی از نهج البلاغه، انتشارات مفاتیح، چاپ دوم، قم،1381 ش
36. 43. مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، انتشارات صدرا، چاپ سی و هشتم، قم، 1387 ش
44. معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات ثامن، چاپ دوم، تهران، 1386 ش
37. 45. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، پیام امام امیر المومنین، انتشارات علی بن ابیطالب(ع)، چاپ اول، قم، 1390ش
46. ---------------------، تفسیر نمونه، انتشارات داراکتب اسلامی، چاپ سی و هشتم، تهران، 1379ش
38. 47. هاشمی، سعید، عرفان زندگی، انتشارات براق، چاپ اول، قم،1390ش
