مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران
معاونت پژوهش
معاونت پژوهش
پیامدهای هوای نفس
(از دیدگاه نهج البلاغه)
فرحناز سهرابی سمنگانی
لیلا آذربویه ، رقیه دانیاری ، نسرین ساسان نژاد ، فاطمه همراه
اعضای هسته پژوهشی بصیرت دینی مدرسه الزهراء(س) صحنه ، کرمانشاه
استاد راهنما : سرکار خانم زهرا شفیع
تابستان 1392
چکیده :
هوای نفس مسأله ای است که از زمانی که انسان قدرت تمییز را به دست می آورد با او دست به گریبان است و سرچشمه ی بسیاری از خطاهای انسان است در این راستا کتاب های زیادی نوشته شده اما در این نوشتار سعی شده است که پبامدهای هوای نفس از دیدگاه نهج البلاغه بررسی شود که در ابتدا مفهوم شناسی هوای نفس و سپس عوامل گرایش به هوای نفس از منظر آیات و روایات که سرچشمه ی مظالم شمرده شده و از آن پرهیز داده شده است و این که چگونه هوای نفس باعث منحرف گشتن انسان می گردد و در ادامه به آثار غلبه بر هوای نفس که ماندن در صراط حق به کسب فضائل اخلاقی ، خردمندی ، رسیدن منفعت به انسان خائف ، تعادل در حب نفس ، آزادی عقل از اسارت هوای نفس و خوش بینی به خداوند و بصیرت یابی می باشد پرداخته شده است .
راه های کنترل هوای نفس ، تفکر ، تذکر ، عزم ، مراقبه و محاسبه است که هرکدام در جای خود توضیح داده شده است .
واژگان کلیدی : موانع ، پیامد ، هوی ، نفس ، فتنه .
نتیجه گیری
حضرت علی (ع) در نامه ی 56 نهج البلاغه می فرماید : « بدان که اگر برای چیزهایی که دوست می داری ، یا آن چه را که ناخوشایند تو نیست ، خود را باز نداری ، هوس ها تو را به زیان های فروانی خواهند کشید پس نفس خود را باز دار و از آن نگهبانی کن و به هنگام خشم بر نفس خویش شکننده و حاکم باش » .
در واقع امام (ع) خواسته که به این مطلب اشاره کنند که به هیچ وجه از هوای نفس و تمایلات نفسانی دنیا آسوده خاطر نباشید زیرا لازمه ی آن غفلت از آخرت است و هوای نفس آن قدر رشد می کند تا آن جا که انسان را به ورطه ی هلاک می اندازد . پس پیروی از خوشی های زندگی تا بدان اندازه که از حدود شریعت خارج شود هوای نفس است که آن از جوشش غرائز حیوانی سرچشمه می گیرد و فضای درون را تیره وتار می سازد و مانع دریافت حق و حقیقت می گردد و در نهایت باعث سقوط انسان از مرزهای انسانیت به درون حیوانیت محض
می گردد.
از هوای نفس به عنوان سرچشمه ی مظالم ، مانع ورود به بهشت ، عامل انحراف از صراط مستقیم و عامل گمراهی یاد شده است.
حضرت علی علیه السلام در کتاب گرانسنگ نهج البلاغه علل گرایش به هوای نفس راجهل می داند که انسان جاهل مشکلات وشبهات را نمی شناسد و آن ها تبدیل به پرده ای تاریک در برابر چشمان حقیقت بین انسان می گردند و او را از راه مستقیم دور می سازند . و نیز عدم معرفت به وجود خدا و خود باعث
می گردد که نتوانیم تکالیفی را که خداوند برای ما جهت رسیدن به مقام قرب تعیین نموده به جا آوریم و همین علت رویگردانی از حق می شود که به دنبال آن آرزوهای طولانی، تمام وقت و سرمایه ی انسانی تلف می شود و از انجام اموری که انسان را به لقاءالهی می رساند ، دوری شود وپس از آن که دل تیره و تار گشت و زنگار تباهی سرتاسر وجودش را فرا گرفت به دنبال لذات مادی زود گذر خود را در قعر چاه قهر و عذاب الهی مشاهده می نماید.
در تمام پدیده هایی که در جهان مشاهده می شود هر عملی یک عکس العملی را در پی دارد وغلبه نمودن انسان بر هوای نفس خویش آثاری را به دنبال دارد و به دنبال هوای نفس رفتن هم پیامد هایی را به دنبال خواهد داشت که از آن آثار اینست که اگر به دنبال هوای نفس برود از راه مستقیم منحرف می گردد و در واقع امر دچار خود پرستی و نفس پرستی می شود و هوای نفس را معبود خود می گیرد و اگر بر آن غلبه کند در صراط مستقیم باقی خواهد ماند و از موجودیت انسانی خویش دور نمی گردد. غلبه بر هوای نفس از عواملی است که باعث کسب فضائل اخلاقی در حد وسع انسان می گردد و عدم غلبه بر آن دور شدن از فضائل اخلاقی و در نتیجه دور شدن از تهذیب نفس را به دنبال دارد و انسان را به وادی ظلمت ها می کشاند. کسی که از هوای نفس خویش بترسد و از آن دوری نماید معرفتش نسبت به جهان و خود بیشتر می گردد و از گناهان دوری می نماید و نتیجه ی آن رسیدن به منفعت های فراوانی است که قرب الهی را در پی دارد و اگر انسان از عذاب های الهی نترسد،قطعاً ضرر و زیان های عدم خوفش را که همان افتادن در جهنم و دیدن عذاب های الهی است راخواهد دید. غلبه بر هوای نفس سبب می گردد که انسان نه آن قدر خود را ذلیل بداند که هیچ تلاشی جهت پیشرفت امور معنوی نماید و نه آن قدر خود را عزیز شمارد که نیاز به تلاش جهت حرکت نبیند و در مسیر تعادل حبّ نفس می ماند که همین دوست داشتن خود در حد تعادل باعث می شود که راه افراط و تفریط را نپیماید و در غیر این صورت گرفتار عجب و غرور می شود که او را به ورطه ی هلاکت می افکند ونیز غلبه بر هوای نفس عقل را از اسارت هوا و هوس در می آورد و قدرت تشخیص و تمییز حق از باطل را دوباره به دست می آورد و پیروی از هوای نفس عقل را به اسارت درمی آورد و او را در سیاه چال تاریک و ظلمانی هوای نفس گرفتار می سازد که راهی به سوی روشنایی ها و هدایت ها ندارد . غلبه بر هوای نفس باعث می شود که انسان همان گونه که در سختی ها امید به خدا دارد و نسبت به خدا خوش بینی کامل دارد باز هم خوش بینی اش را به دست آورد و خود را در صراط حق ببیند و برای رسیدن به قرب الهی کوشش نماید ، اما پیامد پیروی از هوای نفس ،عدم خوش بینی به خدا و دوری از صراط مستقیم است که به سوی هلاکت پیش می رود . غلبه بر هوای نفس ابهام و شک را از دل انسان می زداید و مسائل را به صورت آشکار و واضح در برابر دیدگان به نمایش می گذاردکه این همان بصیرت است و پیامد پیروی از هوای نفس اینست که ابهامات و شک ها نگذارند سره را از ناسره تشخیص دهد و دچار ناآگاهی و عدم بصیرت گرددکه این افتادن در دام هلاکت است.
امیرالمومنین علی (ع)عوامل گرایش به هوای نفس و آثار وپیامدهای پیروی از آن را معرفی و سپس راه های کنترل و غلبه بر هوای نفس را این گونه بین می فرماید که هر انسانی باید با تفکر در احوالات خویش و اطراف و اکناف ،جواب مجهولات را از کنار هم قرار دادن امور معلوم به دست بیاورد و یا به نتایج به دست آمده از تلاش دیگران فکر نماید.جهت غلبه بر هوای نفس لازم است که در آغاز و انجام خلقت خویش که از نطفه ای تولید و به جیفه ای بدبو تبدیل می گردد ونیز در عاقبت پیروی از هوای نفس و به دنبال آرزوهای طولانی بیهوده رفتن و همچنین چگونگی سرمشق قرار دادن الگوهای اخلاقی و در حبّ نفس خویش و در خوش بینی نسبت به خدا ودر کیفر و عذاب الهی تفکر نماید و از این طریق مجهولاتی را که سر راهش قرار دارد را تبدیل به معلومات نماید.
پس از تفکر و به دست آوردن نتایج از تفکرات لازم است که در مرحله به مرحله زندگی دنیوی، انسان در جهت اجرای فرامین الهی و عدم تکیه بر نادانی های خویش و بخل ورزیدن به نفس و انتخاب یار و همنشین و فریب کاری های باطل و زیان های آن به خویش تذکر دهد که ازشرّ هواهای نفسانی دور گردد.
در ادامه پس ازتذکر شخص باید عزم خود را جزم نماید و همت خود را مصروف کسب تقوای الهی وتباه نساختن آخرت و وادار نمودن نفس به امور سخت کند که بتواند نتیجه تفکر وتذکر به نفس خویش را عملی نماید.پس از عمل نباید خیال خود را راحت کرد و دست از کار کشید،بلکه باید به واسطه ی مراقبت از
خواسته های دل ، خواسته های نابجا را طرد نماید و خواسته های به جا را انجام داد و پس از آن است که نوبت به محاسبه ی اعمال کوچک وبزرگ فرمان داده شده توسط خالق و انجام شده به وسیله ی انسان می رسد که همه وقت ودر هر زمان باید خود را ملزم به سنجیدن اعمال قبل از سنجش در قیامت بداند و به آن ها بپردازد . امیدوارم که با تدبر در سخنان ائمه دین (ع) خصوصاً سرلوحه امامت حضرت امیر (ع) راه صحیح رسیدن به قرب الهی را پیدا وآن را با موفقیت بپیماییم.
«إن شاء الله»
فهرست منابع و مآخذ
*قرآن کریم.
1. بابا زاده ، علی اکبر،زمینه های فساد در جامعه و راه درمان ، ج1 ، قم ، انتشارات قدس ،1374.
2.بابویه،محمدبن علی،من لایحضره الفقیه،.بلاغی،صدرالدین ،ج2،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1385.
3.بحرانی،کمال الدین میثم،شرح نهج البلاغه ابن میثم،محمد مقدم،قربانعلی،ج2و3و4و5، مشهد،انتشارات آستان قدس رضوی،1375.
4.تمیمی آمدی،عبدالواحد،غررالحکم و دررالکلم،قم،دارالکتب الاسلامیه،1388.
5.جعفری،محمد تقی،ترجمه و تفسیر نهج البلاغه،ج 6و9و11و12و21،قم،دفترنشر فرهنگ اسلامی،1374.
6.حرّعاملی،حسن،جهادالنفس وسائل الشیعه،صحت،علی،قم،دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، 1415ه.ق.
7.دشتی ،محمد،نهج البلاغه ،قم ،انتشارات پارسایان،1379.
8.راغب اصفهانی،حسین بن محمد،مفردات الفاظ قرآن کریم،خداپرست،حسین،قم،دفتر نشر نوید اسلام، 1387.
9.شبّر،عبدالله،اخلاق،جباران،محمدرضا،قم انتشارات حجر،1380.
10.طباطبایی، محمدحسین،المیزان،موسوی همدانی،محمد باقر،ج5و8و14و20،قم ،دفتر انتشارات حوزه ی
علمیه ی قم،1388.
11.عمید،حسن،فرهنگ فارسی ،تهران،انتشارات امیرکبیر،1382.
12.قرائتی،محسن،تفسیر نور،ج2و3و7و12،تهران،مرکز فرهنگی درس هایی ازقرآن،1382.
13.قریشی،علی اکبر،قاموس قرآن،ج2،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1378.
14.قمی ،عباس،مفاتیح الجنان،الهی قمشه ای،مهدی،قم،نشر اکرام،1386.
15.کاشانی،محمدبن مرتضی،محجةالبیضاءفی تهذیب الاحیاء،ج8،قم،موسسه ی المحبّین، 1426ه ق.
16.کلینی،محمدبن یعقوب،اصول کافی،حسن زاده،صادق،ج2و4،قم،انتشارات قائم آل محمد(ص)،1382.
17.محلاتی،شهربانو،معرفت نفس،تهران،نشر احسن،1386.
18.محمدی ری شهری،محمد،میزان الحکمة،شیخی،حمیدرضا،ج1و2و4و8و13،قم ، دارالحدیث،1385.
19.مصباح یزدی،محمدتقی،اخلاق درقرآن،ج1،قم، انتشارات آموزشی وپرورشی امام خمینی (ره)،1379.
20.معین ،محمد،فرهنگ فارسی،ج4،تهران،انتشارات بهزاد،1382.
21.مکارم شیرازی،ناصر،پیام امام،ج2و3و4،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1385.
22.________،____،تفسیر نمونه،ج4و5و13و19و21و22و26،__،_____،1361.
23.________،____،اخلاق درقرآن،ج2،قم،مدرسة الام علی بن ابی طالب(ع)،1379.
24.مهدوی کنی،محمد رضا،نقطه ی آغازدر اخلاق عملی،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
25.موسوی خمینی،روح الله،چهل حدیث،تهران،موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1385.
26.نراقی،احمد،معراج السعادة،تهران؛انتشارات راه علم،1386.
پایان نامه
1.فخری،فرنگیس،پایان نامه، صحنه،مدرسه علمیه الزهراء(س)،1391.
هوای نفس مسأله ای است که از زمانی که انسان قدرت تمییز را به دست می آورد با او دست به گریبان است و سرچشمه ی بسیاری از خطاهای انسان است در این راستا کتاب های زیادی نوشته شده اما در این نوشتار سعی شده است که پبامدهای هوای نفس از دیدگاه نهج البلاغه بررسی شود که در ابتدا مفهوم شناسی هوای نفس و سپس عوامل گرایش به هوای نفس از منظر آیات و روایات که سرچشمه ی مظالم شمرده شده و از آن پرهیز داده شده است و این که چگونه هوای نفس باعث منحرف گشتن انسان می گردد و در ادامه به آثار غلبه بر هوای نفس که ماندن در صراط حق به کسب فضائل اخلاقی ، خردمندی ، رسیدن منفعت به انسان خائف ، تعادل در حب نفس ، آزادی عقل از اسارت هوای نفس و خوش بینی به خداوند و بصیرت یابی می باشد پرداخته شده است .
راه های کنترل هوای نفس ، تفکر ، تذکر ، عزم ، مراقبه و محاسبه است که هرکدام در جای خود توضیح داده شده است .
واژگان کلیدی : موانع ، پیامد ، هوی ، نفس ، فتنه .
نتیجه گیری
حضرت علی (ع) در نامه ی 56 نهج البلاغه می فرماید : « بدان که اگر برای چیزهایی که دوست می داری ، یا آن چه را که ناخوشایند تو نیست ، خود را باز نداری ، هوس ها تو را به زیان های فروانی خواهند کشید پس نفس خود را باز دار و از آن نگهبانی کن و به هنگام خشم بر نفس خویش شکننده و حاکم باش » .
در واقع امام (ع) خواسته که به این مطلب اشاره کنند که به هیچ وجه از هوای نفس و تمایلات نفسانی دنیا آسوده خاطر نباشید زیرا لازمه ی آن غفلت از آخرت است و هوای نفس آن قدر رشد می کند تا آن جا که انسان را به ورطه ی هلاک می اندازد . پس پیروی از خوشی های زندگی تا بدان اندازه که از حدود شریعت خارج شود هوای نفس است که آن از جوشش غرائز حیوانی سرچشمه می گیرد و فضای درون را تیره وتار می سازد و مانع دریافت حق و حقیقت می گردد و در نهایت باعث سقوط انسان از مرزهای انسانیت به درون حیوانیت محض
می گردد.
از هوای نفس به عنوان سرچشمه ی مظالم ، مانع ورود به بهشت ، عامل انحراف از صراط مستقیم و عامل گمراهی یاد شده است.
حضرت علی علیه السلام در کتاب گرانسنگ نهج البلاغه علل گرایش به هوای نفس راجهل می داند که انسان جاهل مشکلات وشبهات را نمی شناسد و آن ها تبدیل به پرده ای تاریک در برابر چشمان حقیقت بین انسان می گردند و او را از راه مستقیم دور می سازند . و نیز عدم معرفت به وجود خدا و خود باعث
می گردد که نتوانیم تکالیفی را که خداوند برای ما جهت رسیدن به مقام قرب تعیین نموده به جا آوریم و همین علت رویگردانی از حق می شود که به دنبال آن آرزوهای طولانی، تمام وقت و سرمایه ی انسانی تلف می شود و از انجام اموری که انسان را به لقاءالهی می رساند ، دوری شود وپس از آن که دل تیره و تار گشت و زنگار تباهی سرتاسر وجودش را فرا گرفت به دنبال لذات مادی زود گذر خود را در قعر چاه قهر و عذاب الهی مشاهده می نماید.
در تمام پدیده هایی که در جهان مشاهده می شود هر عملی یک عکس العملی را در پی دارد وغلبه نمودن انسان بر هوای نفس خویش آثاری را به دنبال دارد و به دنبال هوای نفس رفتن هم پیامد هایی را به دنبال خواهد داشت که از آن آثار اینست که اگر به دنبال هوای نفس برود از راه مستقیم منحرف می گردد و در واقع امر دچار خود پرستی و نفس پرستی می شود و هوای نفس را معبود خود می گیرد و اگر بر آن غلبه کند در صراط مستقیم باقی خواهد ماند و از موجودیت انسانی خویش دور نمی گردد. غلبه بر هوای نفس از عواملی است که باعث کسب فضائل اخلاقی در حد وسع انسان می گردد و عدم غلبه بر آن دور شدن از فضائل اخلاقی و در نتیجه دور شدن از تهذیب نفس را به دنبال دارد و انسان را به وادی ظلمت ها می کشاند. کسی که از هوای نفس خویش بترسد و از آن دوری نماید معرفتش نسبت به جهان و خود بیشتر می گردد و از گناهان دوری می نماید و نتیجه ی آن رسیدن به منفعت های فراوانی است که قرب الهی را در پی دارد و اگر انسان از عذاب های الهی نترسد،قطعاً ضرر و زیان های عدم خوفش را که همان افتادن در جهنم و دیدن عذاب های الهی است راخواهد دید. غلبه بر هوای نفس سبب می گردد که انسان نه آن قدر خود را ذلیل بداند که هیچ تلاشی جهت پیشرفت امور معنوی نماید و نه آن قدر خود را عزیز شمارد که نیاز به تلاش جهت حرکت نبیند و در مسیر تعادل حبّ نفس می ماند که همین دوست داشتن خود در حد تعادل باعث می شود که راه افراط و تفریط را نپیماید و در غیر این صورت گرفتار عجب و غرور می شود که او را به ورطه ی هلاکت می افکند ونیز غلبه بر هوای نفس عقل را از اسارت هوا و هوس در می آورد و قدرت تشخیص و تمییز حق از باطل را دوباره به دست می آورد و پیروی از هوای نفس عقل را به اسارت درمی آورد و او را در سیاه چال تاریک و ظلمانی هوای نفس گرفتار می سازد که راهی به سوی روشنایی ها و هدایت ها ندارد . غلبه بر هوای نفس باعث می شود که انسان همان گونه که در سختی ها امید به خدا دارد و نسبت به خدا خوش بینی کامل دارد باز هم خوش بینی اش را به دست آورد و خود را در صراط حق ببیند و برای رسیدن به قرب الهی کوشش نماید ، اما پیامد پیروی از هوای نفس ،عدم خوش بینی به خدا و دوری از صراط مستقیم است که به سوی هلاکت پیش می رود . غلبه بر هوای نفس ابهام و شک را از دل انسان می زداید و مسائل را به صورت آشکار و واضح در برابر دیدگان به نمایش می گذاردکه این همان بصیرت است و پیامد پیروی از هوای نفس اینست که ابهامات و شک ها نگذارند سره را از ناسره تشخیص دهد و دچار ناآگاهی و عدم بصیرت گرددکه این افتادن در دام هلاکت است.
امیرالمومنین علی (ع)عوامل گرایش به هوای نفس و آثار وپیامدهای پیروی از آن را معرفی و سپس راه های کنترل و غلبه بر هوای نفس را این گونه بین می فرماید که هر انسانی باید با تفکر در احوالات خویش و اطراف و اکناف ،جواب مجهولات را از کنار هم قرار دادن امور معلوم به دست بیاورد و یا به نتایج به دست آمده از تلاش دیگران فکر نماید.جهت غلبه بر هوای نفس لازم است که در آغاز و انجام خلقت خویش که از نطفه ای تولید و به جیفه ای بدبو تبدیل می گردد ونیز در عاقبت پیروی از هوای نفس و به دنبال آرزوهای طولانی بیهوده رفتن و همچنین چگونگی سرمشق قرار دادن الگوهای اخلاقی و در حبّ نفس خویش و در خوش بینی نسبت به خدا ودر کیفر و عذاب الهی تفکر نماید و از این طریق مجهولاتی را که سر راهش قرار دارد را تبدیل به معلومات نماید.
پس از تفکر و به دست آوردن نتایج از تفکرات لازم است که در مرحله به مرحله زندگی دنیوی، انسان در جهت اجرای فرامین الهی و عدم تکیه بر نادانی های خویش و بخل ورزیدن به نفس و انتخاب یار و همنشین و فریب کاری های باطل و زیان های آن به خویش تذکر دهد که ازشرّ هواهای نفسانی دور گردد.
در ادامه پس ازتذکر شخص باید عزم خود را جزم نماید و همت خود را مصروف کسب تقوای الهی وتباه نساختن آخرت و وادار نمودن نفس به امور سخت کند که بتواند نتیجه تفکر وتذکر به نفس خویش را عملی نماید.پس از عمل نباید خیال خود را راحت کرد و دست از کار کشید،بلکه باید به واسطه ی مراقبت از
خواسته های دل ، خواسته های نابجا را طرد نماید و خواسته های به جا را انجام داد و پس از آن است که نوبت به محاسبه ی اعمال کوچک وبزرگ فرمان داده شده توسط خالق و انجام شده به وسیله ی انسان می رسد که همه وقت ودر هر زمان باید خود را ملزم به سنجیدن اعمال قبل از سنجش در قیامت بداند و به آن ها بپردازد . امیدوارم که با تدبر در سخنان ائمه دین (ع) خصوصاً سرلوحه امامت حضرت امیر (ع) راه صحیح رسیدن به قرب الهی را پیدا وآن را با موفقیت بپیماییم.
«إن شاء الله»
فهرست منابع و مآخذ
*قرآن کریم.
1. بابا زاده ، علی اکبر،زمینه های فساد در جامعه و راه درمان ، ج1 ، قم ، انتشارات قدس ،1374.
2.بابویه،محمدبن علی،من لایحضره الفقیه،.بلاغی،صدرالدین ،ج2،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1385.
3.بحرانی،کمال الدین میثم،شرح نهج البلاغه ابن میثم،محمد مقدم،قربانعلی،ج2و3و4و5، مشهد،انتشارات آستان قدس رضوی،1375.
4.تمیمی آمدی،عبدالواحد،غررالحکم و دررالکلم،قم،دارالکتب الاسلامیه،1388.
5.جعفری،محمد تقی،ترجمه و تفسیر نهج البلاغه،ج 6و9و11و12و21،قم،دفترنشر فرهنگ اسلامی،1374.
6.حرّعاملی،حسن،جهادالنفس وسائل الشیعه،صحت،علی،قم،دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، 1415ه.ق.
7.دشتی ،محمد،نهج البلاغه ،قم ،انتشارات پارسایان،1379.
8.راغب اصفهانی،حسین بن محمد،مفردات الفاظ قرآن کریم،خداپرست،حسین،قم،دفتر نشر نوید اسلام، 1387.
9.شبّر،عبدالله،اخلاق،جباران،محمدرضا،قم انتشارات حجر،1380.
10.طباطبایی، محمدحسین،المیزان،موسوی همدانی،محمد باقر،ج5و8و14و20،قم ،دفتر انتشارات حوزه ی
علمیه ی قم،1388.
11.عمید،حسن،فرهنگ فارسی ،تهران،انتشارات امیرکبیر،1382.
12.قرائتی،محسن،تفسیر نور،ج2و3و7و12،تهران،مرکز فرهنگی درس هایی ازقرآن،1382.
13.قریشی،علی اکبر،قاموس قرآن،ج2،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1378.
14.قمی ،عباس،مفاتیح الجنان،الهی قمشه ای،مهدی،قم،نشر اکرام،1386.
15.کاشانی،محمدبن مرتضی،محجةالبیضاءفی تهذیب الاحیاء،ج8،قم،موسسه ی المحبّین، 1426ه ق.
16.کلینی،محمدبن یعقوب،اصول کافی،حسن زاده،صادق،ج2و4،قم،انتشارات قائم آل محمد(ص)،1382.
17.محلاتی،شهربانو،معرفت نفس،تهران،نشر احسن،1386.
18.محمدی ری شهری،محمد،میزان الحکمة،شیخی،حمیدرضا،ج1و2و4و8و13،قم ، دارالحدیث،1385.
19.مصباح یزدی،محمدتقی،اخلاق درقرآن،ج1،قم، انتشارات آموزشی وپرورشی امام خمینی (ره)،1379.
20.معین ،محمد،فرهنگ فارسی،ج4،تهران،انتشارات بهزاد،1382.
21.مکارم شیرازی،ناصر،پیام امام،ج2و3و4،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1385.
22.________،____،تفسیر نمونه،ج4و5و13و19و21و22و26،__،_____،1361.
23.________،____،اخلاق درقرآن،ج2،قم،مدرسة الام علی بن ابی طالب(ع)،1379.
24.مهدوی کنی،محمد رضا،نقطه ی آغازدر اخلاق عملی،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
25.موسوی خمینی،روح الله،چهل حدیث،تهران،موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1385.
26.نراقی،احمد،معراج السعادة،تهران؛انتشارات راه علم،1386.
پایان نامه
1.فخری،فرنگیس،پایان نامه، صحنه،مدرسه علمیه الزهراء(س)،1391.
