مهريه در قرآن و فقه
مژگان ساجدی
عضو هسته پژوهشی مرحوم حائری مدرسه علميه الزهراء(س)، اراک
استاد راهنما : سرکارخانم ليلا ايمانی راد
زمستان 1392
چکیده
مساله مهریه در پیمان ازدواج قابل توجه خانواده ها می باشد لذا پرداختن به آن از منظر قرآن و فقه از اهمیت زیادی برخور دار است. با ظهور اسلام، زن شخصیت و ارزش والایی به خود گرفت و احکام خاصی برای ازدواج تعیین شد که از مهمترین آنها، احکام مربوط به مهر است. مهر در سابق بهای زن یا عوض او بود که در هنگام نکاح به خانواده ی زن پرداخت می شد؛ اما در حقوق اسلامی مالک مهر، فقط زن است. بنابراین میزان مهریه باید به گونه ای باشد، که مرد توان پرداخت آن را داشته باشد. طبق نظر همه مراجع، در دین اسلام برای مهریه حد معینی بطور لزوم تعیین نشده است؛ بلکه براساس توافق و رضایت زن و شوهر انجام می گیرد. اما مستحب است مقدار آن از مهرالسنه ( پانصد درهم) بیشتر نگردد و نیز کمترین مقدار آن هم طوری باشد که در نظر عرف دارای ارزش باشد. در فرهنگ اسلامی، توصیه شده است که مهرها را سنگین نگیرند؛ زیرا سنگيني مهر، ازدواج را نامبارك مي كند. مهريه ی سنگين نيز به مهريه اي اطلاق مي شود كه در عرف متعارف همان زمان، زياد تلقي شود. در مواقعي كه رقمهاي مهريه غير واقعي مي شود، مي توان گفت كه مهريه جايگاه واقعي خود را از دست می دهد و كاركردي را كه از آن انتظار مي رود، دیگر نخواهد داشت. مهر سنگین باعث فرار جوانان از ازدواج و افتادن آنان در معصیت و گناه است و خواهنده ی مهر سنگین در انحراف جوانان سهیم است. لذا در این نوشتار سعی شده است اهمیت و ضرورت نکاح از دیدگاه اسلام با تبیین جایگاه حقیقی و فقهی مهر در ازدواج، بررسی موضوع مهریه با تکیه بر آیات و روایات، کارکردهای مهریه از نظر شرع و عرف و آسیب شناسی مهریه های سنگین مورد توجه و بررسی قرار بگیرند.
کلیدواژه: نکاح، مهریه، قرآن، روایات، فقه
نتیجه گیری
1- هدف از ازدواج و تشكيل خانواده، ارضاي ضابطهمند و تأمين مصلحتآميز نياز جنسي زن و مرد، ايجاد آرامش رواني و پيريزي كانون گرم محبت و دوستي ميان آنها و سرانجام تأمين حب بقاي انسان از طريق ادامهي نسل و داشتن فرزند است.
2- عقد نکاح، عقدی است که با ویژگیهای خود از سایر عقود و معاملات، ممتاز و متمایز است و به لحاظ جنبههای معنوی و فلسفه وجودی این عقد، نمیتوان آن را با شائبههای مادی آمیخته دانست. هر چند دین مبین اسلام، مسلمانان را به رعایت جنبههای معنوی در عقودی نظیر نکاح، بیش از جنبههای مادی سفارش کرده است؛ اما امروزه یکی از مسائل اصلی واختلاف برانگیز و گاه لاینحل در عقد نکاح همان تعیین مهر است، که گاه جوانان را از تشکیل خانواده منصرف میسازد.
3- قرآن کریم از مهریه به صداق تعبیر کرده است که باید به صورت نحله به زن پرداخت شود و واژه ی صداق از ریشه صدق است.. در تعیین مهر باید از افراط و تفریط خودداری شود و با رعایت شئون زن و مرد و شخصیت اجتماعی خانواده ها طبق امکانات اقتصادی آنان، به صداق مناسب و متعادلی توافق کنند.
4- هر بدهکاری را باید یک روز داد و مهریه نیز یک دین و بدهکاری محسوب میشود. مهریه حتی در صورت فوت زن به وراث او ارث میرسد و آنها حق گرفتن مهریه را پیدا خواهند کرد. بدهکاری مرد به زن بر سر مهریه فقط به این دنیا ختم نمیشود و عواقب معنوی و آخرتی نیز بهمراه دارد.
5- مهر در نگاه دین، هر چند در اصل وجوب و احکام و ویژگی ها، ماهیت حقوقی دارد؛ اما همچون سایر احکام در بسیاری ابعاد با مسایل اخلاقی آمیخته شده و در برخی جنبه ها صبغه ی اخلاقی آن قویتر از صبغه ی حقوقی است؛ در صورتی که در عرف موجود، جنبه های حقوقی این پدیده بر جنبه های اخلاقی آن می چربد.
6- سنگینی مهریه یکی از موانع مهم در راه شکل گیری پیمان مقدس زناشویی است که بر اساس آن آسیبهایی از جمله بالا رفتن سن ازدواج، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، تحمل اجباری زندگی های تصنعی و... را بر نهاد خانواده و اجتماع وارد می سازد.
7- زن با قبول مهریه های مقبول و معنوی، می تواند عشق و آرامش زندگی را به مرد هدیه دهد؛ اما با قبول مهریه های بالا، عشق و آرامش را از مرد خانواده بگیرد. مهر، مادهاى است از يك آيين نامه كلى كه طرح آن در متن خلقت ريخته شده و با دست فطرت تهيه شده است.
منابع و مآخذ
الف- کتب
*قرآن کریم
1- آیت اللهی، زهرا(1381)، زن و خانواده2(چاپ اول)، تهران: روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان 2- ارگانی بهبهانی حائری، محمود(1385)، ازدواج در آیینه دین و خرد(چاپ اول)، قم: دارالموده
3- افروز، غلامعلی(1380)، مبانی روان شناختی ازدواج در بستر فرهنگ و ارزشهای اسلامی(چاپ اول)، تهران:دانشگاه تهران
4- الهامی نیا، علی اصغر( 1383)، فقه خانواده( چاپ اول)، قم: انتشارات زمزم هدایت
5- امامی، اسدالله ؛ صفایی، حسین (1378) ، حقوق خانواده، ج1(چاپ هفتم)، تهران : ناشردانشگاه تهران
6- امامی، اسدالله ؛ صفایی، حسین(1384) ، مختصر حقوق خانواده(چاپ هشتم)، تهران : نشر میزان
7- امینی، ابراهیم(1384)، انتخاب همسر، چاپ پنجم، تهران: انتشارات انجمن و اولیاء و مربیان
8- امینی، ابراهیم(1384)، آشنایی با وظایف و حقوق زن(چاپ اول)، قم: بوستان کتاب
9- انصاریان، حسین(1385)، نظام خانواده در اسلام(چاپ بیست و سوم)، قم: ام ابیها
10- باباخانی، زرین(1377)، مهریه حقوق خاصه زوجه، تهران: نشر دانش
11- بلادی، عباس(1386)، مدنی 5 حقوق خانواده(چاپ اول)، تهران: انتشارات احسن
12- بیستونی، محمد(1387)، لغت شناسی و مفاهیم قرآن کریم(چاپ چهارم )، تهران: بیان جوان
13- بهرام پور، ابوالفضل(1390)، تفسیر مبین(چاپ اول)، قم: انتشارات آوای قرآن
14- پورنگ نیا، اکرم(1389)، حقوق خانواده به زبان ساده(چاپ اول)، تهران: ناشرافق اندیشه
15- جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1376)، حقوق خانواده(چاپ دوم)، تهران: گنج دانش
16- جوادی آملی، عبدالله(1378)، زن در آینه جلال و جمال(چاپ چهارم)، قم: نشر اسراء
17- حسینی دشتی، مصطفی(1369)، معارف و معاریف(چاپ اول)، ج9-6، تهران: موسسه فرهنگی آرایه
18- حسینی، مجتبی(1386)، احکام ازدواج مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام(چاپ سوم)، تهران: نشر معارف
19- حیدری، عباسعلی(1387)، مهریه مبانی فقهی موانع و راهکارهای استیفای آن(چاپ اول)، اراک: دانشگاه آزاد
20- خسروی، خسرو(1373)، زندگی سالم و ایده آل از نظر اسلام(چاپ اول)، نشر روح
21- خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج2، قم: موسسه النشر الاسلامی
22- راغب اصفهانی، حسن بن محمد(1385)، مفردات الفاظ قرآن، مترجم مصطفی رحیمی نیا، تهران: نشر سبحان
23- رئیسی، مهدی(1382)، کنوانسیون زنان(چاپ اول)، قم: نسیم قدس
24- رسولی، محمد(1386)، حقوق خانواده( چاپ اول)، تهران: انتشارات آوای نور
25- رشیدپور، مجید(1373)، تعادل و استحکام خانواد(چاپ اول)، تهران: اطلاعات
26- زیبایی نژاد،محمدرضا؛ سبحانی، محمد تقی (1379)، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام(چاپ اول)، قم: دارالثقلین
27- سالاری فرد، محمد رضا(1387)، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام(چاپ اول)، قم: نشر هاجر
28- سعیدیان، محسن(1384)، آیین همسرداری و تدبیر خانواده(چاپ اول)، تهران: مرکزفرهنگی انتشاراتی منیر
29- شرف الدین، حسین(1380)، تبیین جامعه شناختی مهریه(چاپ دوم)، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
30- شهید ثانی(1375)، شرح لمعه(چاپ اول)، مترجم علی یروانی، ج9- 10، قم: دارالعلم
31- صافی گلپایگانی، لطف الله(1380)، جامع الاحکام( چاپ سوم)، ج2، قم: انتشارات حضرت معصومه(س)
32- صدیقی اورعی، غلامرضا(1380)، تمکین بانو- ریاست شوهر(چاپ اول)، تهران: ناشر سفیر صبح
33- صدوق، محمدبن علی بن بابویه(1390)، علل الشرایع( چاپ دوم)، ج2، انتشارات ارمغان طوبی
34- صدوق، محمدبن علی بن بابویه(1389)، عیون اخبار الرضا(چاپ اول)، قم: مسجد مقدس جمکران
35- طباطبایی، محمد حسین(1388)، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم محمد باقر موسوی همدانی، چاپ28، قم: انتشارات اسلامی
36- طباطبایی، محمد حسین(1384)، زن در اسلام(چاپ اول)، قم: دفتر تنظیم و نشر آثار علامه طباطبایی
37- عاملی، محمد بن حسن(1372)، وسائل الشیعه(چاپ دوم)، قم: موسسه آ ل البیت علیهم السلاملاحیاء التراث
38- عرفانی، توفیق(1387)، مهریه در رویه ی قضایی( چاپ اول)، تهران: انتشارات جاودانه، جنگل
39- علوی حسینی موسوی، محمد کریم(1396ه.ق)، کشف الحقایق( چاپ سوم)، تهران: نشر حاج عبدالمجید صادق نوبری
40- عمید، حسن(1389)، فرهنگ فارسی عمید 2جلدی(چاپ اول)، تهران: پارمیس
41- فهیمی، فاطمه(1388)، زن و حقوق مالی(چاپ اول)، تهران: نشر خرسندی
42- قائمی، علی(1362)، تشکیل خانواده در اسلام، قم: نشر دانش اسلامی
43- قائمی امیری، علی(1380)، خانواده از دیدگاه امام امیرالمومنین(چاپ اول)، تهران: سازمان انجمن و اولیاء و مربیان
44- قرائتی، محسن(1381)، تفسیر نور(چاپ سوم)، ج2، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن
45- قربان نیا، ناصر(1384)، بازپژوهی حقوق زن(چاپ اول)، تهران: روز نو
46- قرشی، علی اکبر(1381)، قاموس قرآن(چاپ نهم)، ج3، تهران: دارالکتب الاسلامیه
47- کاتوزیان، ناصر(1382)، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده(چاپ سوم)، تهران: نشر میزان
48- کریمی، حمید(1385)، حقوق زن(چاپ دوم)، کانون اندیشه جوان
49- لطیفی گنبدی، ناصر(1385)، ازدواج شایستگان(چاپ اول)، قم: دفتر انتشارات انصاری
50- محمدزاده، راضیه(1384)، زن اگر این گونه می بود(چاپ اول)، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر
51- محمدی ری شهری، محمد(1383)، میزان الحکمه(چاپ چهارم)، ج5، قم: دارالحدیث
52- محمدی نیا، اسدالله(1378)، بهشت جوانان(چاپ اول)، قم: ناشرنصایح
53- محقق، محمد باقر، حقوق مدنی زوجین، تهران: بنیاد قرآن
54- محقق حلی،(1364)، ترجمه فارسی شرایع الاسلام(چاپ چهارم)، مترجم ابوالقاسم ابن احمد یزدی، تهران:دانشگاه تهران
55- مشکینی، علی(1376)، ازدواج در اسلام(چاپ یازدهم)، ترجمه احمد جنتی، قم
56- مشکینی، علی(1359)، ازدواج در اسلام، ترجمه احمد جنتی، قم: چاپخانه مهر
57- مطهری، مرتضی(1382)، نظام حقوق زن در اسلام (چاپ سی و چهارم)، تهران: صدرا
58- مغنيه، محمد جواد، تفسیر کاشف، ج2 ، ترجمه موسی دانش
59- مکارم شیرازی، ناصر(1378)، 180 پرسش و پاسخ(چاپ اول)، قم: نشر برگزیده
60- مکارم شیرازی، ناصر(1372)، تفسیر نمونه(چاپ بیست و یکم )، ج3- ج16، تهران: دارالکتب الاسلامیه
61- موحدیان، غلامرضا(1384)، حقوق و روابط مالی زوجین(چاپ اول)، تهران: نگاه بینه
62- موگهی، عبدالرحیم(1370)، احکام ازدواج طبق فتاوی و نظریات امام خمینی (ره)(چاپ اول)، تهران: شفق
63- نجفی یزدی، محمد(1378)، ازدواج و روابط زن و مرد(چاپ پنجم)، دفتر انتشارات اسلامی
64- نوری طبرسی، حسین(1407ه.ق)، مستدرک الوسائل، جزء14-15قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث
65- نیشابوری، غلامرضا(1377)، استفتائات قرآنی(چاپ سوم)، سید جمال الدین اسدآبادی
66- وحیدی، محمد(1381)، احکام دختران(چاپ سوم)، قم: عصمت
67- وحیدی، محمد(1389)، احکام خانواده ج1( چاپ سوم)، قم: سنابل
68- هاشمی رفسنجانی، اکبر(1386)، تفسیر راهنما(چاپ پنجم)، ج2و3، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه
69- هدایت نیا گنجی، فرج الله(1385)، حقوق مالی زوجه(چاپ اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
70- یزدی، محمد کاظم(1388)، غایه القصوی فی ترجمه عروه الوثقی(چاپ دوم)،ج1و2، ترجمه شیخ عباس قمی، قم: صبح پیروزی
71- یثربی، علی محمد(1376)، حقوق خانواده در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران(چاپ اول)، سازمان تبلیغات اسلامی
ب- مقالات
72- اسحاقی، حسین(1385)، بازشناسی مهریه در قاموس عرف و شرع، مجله شمیم یاس، شماره 37
73- تفقدی، لیلا، آیه های آرامش(1384)، مجله گلبرگ، شماره 65 از سایتwww.hawzah.net
74- قليزاده، آذر ؛غفاريان،سحر(1390)، آسيبشناسيمهريهوعواملفرهنگي،اجتماعيواقتصاديمؤثربرآن، فصلنامهعلمي– پژوهشيجامعه شناسيزنان،سالدوم،شمارهاول
75- محمدی، عبدالعلی(1384)، تاملی بر چیستی و چرایی مهریه، ماهنامه حوراء، دفتر مطالعات زنان، شماره13و12
76- هاشمی شاهرودی، محمود(1375)، احکام فقهی کاهش ارزش پول، فصلنامه فقه اهل بیت، سال دوم، شماره 7
77- یوسف زاده، حسن(1384)، پایش جامعه شناختی مهریه، کتاب زنان، شماره 27
ج- سایتها
www.iran-tejarat.com -78
www.ensani.ir-79
www.tebyan.net-80
www.magiran.com-81
www.webgardi.yjc.ir/fa/news-82
www.hawzah.net- 83