صنوبر احترامی
سميه احمدي طيفكاني ، ليلا پشتكوهي ، طيبه پيشدار ، طاهره جعفرزاده ،زينب داربر ،
سميه درويشي نخل ابراهيمي ،طاهره عامري سياهويي ،آسيه گلستاني ، زينب نظري
اعضای هسته پژوهشی ولایتمدرسه علميه الزهرا(س) بندرعباس ، هرمزگان
استاد راهنما: مریم جعفری سراجی
زمستان 1391
چكيده
بنا بر شبهات وارد شده به دین، عالمان متعهد کوشیدهاند که از ارزش‌های اسلامی پاسداری و جامعه را به سوی حق هدایت کنند. آنان باتجهیز خود به علم،عمل و تقوادر رهبری فکری جامعه از هیچ تلاشی دریغ نمیکنند. در عصر حاضر، دین و علمای اسلام مورد هجمه شبهات متنوع با گرایش های متفاوت قرار گرفتهاست؛ که از آن جمله متهم کردن علما به تعصب و تهی بودن فکر و روش آنها از آزاداندیشی است تحقیق در این رابطه اثبات میکند؛ نه تنها اسلام آزادی عقیده و اندیشه رامنع و محدود نکرده، بلکه آیات و روایات بر این اصل ،تأکید خاصی دارد. گرچه در هر عصری عالمان به خطا رفته وجود داشته اند؛ اما این استثنائات را نباید تعمیم داد و نقش عالمان آزاد اندیش را نادیده گرفت. علّامه طباطبائی در شمار علمایی است که آزاد اندیشی نظرات و آرائش روشن است، ایشان گرچه در زمان خود ناشناخته بودند؛ اما اکنون با تحقیقات صورت گرفته، ویژگی و ابعاد متعدد آزاد اندیشی و نوآوری آرا علامه بر اصحاب علم آشکار شده است. مروری بر زندگی علمی این عالم، زمینه این ادعا را به راحتی اثبات میکند.بنابر نظر علما و اندیشمندان و شاگردان علامه، ایشان دارای امتیازات ویژه ای هستند.این امتیازات در دو محور علمی و عملی مشهود است. آراء بدیع ایشان در بعد علمی؛ تفسیر قرآن، مباحث اعتقادی، فلسفه، حديث، اصول فقه، مسائل سیاسی و اجتماعی و در بعد عملی و معنوی در حیطه ی اخلاق، عرفان، معنویت و سیر و سلوک مورد توجه است. در میان همه این کمالات و امتیازات، علامه به معنای واقعی، شخصیتی است که از موهبت اندیشیدن با همان لازمه آزاد بودن برخوردار بود و این موهبت،ایشان را از بسیاری از علما ممتاز میکند.این نوآوری در تفسیر، با احیای روش تفسیری قرآن به قرآن در مباحث اعتقادی، احیای تفکر شیعی با مباحثه و مصاحبه، در عرفان و اخلاق با تسلیم نشدن در برابر مکاشفات دیگران، در مسائل فلسفی با بیان ساده و امکان گفت و گو با دستگاه های فلسفی غربی و شرقی و احیای سنت فلسفی، در مسائل اجتماعی و سیاسی با نگاه آزاداندیشانه در چهارچوب اندیشه اسلام، چنان صورت گرفته است که به حق می‌توان او را برترین آزاد اندیش و نوآور عصر خویش دانست.
واژگان کلیدی :آزاد اندیشی، نوآوری، آراء، تفسیر، فلسفه، سیاست، عرفان.
نتیجه گیری
آزاد اندیشی ونووآری اصل فطری است که از حقوق اساسی بشر بوده واسلام نیز بسیار بر آن تأکید نموده است.پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )و ائمه(علیهم السلام) و علمای دین به عنوان نماینده آنان، باید پرچم دار این موضوع باشند؛ زیرا دشمنان اسلام همواره در طول تاریخ با طرح شبهات مبنی بر عدم آزاد اندیشی و نوآوری به علما سعی بر ضربه زدن به دین نموده اند. بنابراین ضرورت ایجاب نموده است که نظریات علما مورد بررسی قرار گیرد. علامه طباطبائی به عنوان عالمی که، آزاد اندیشی ونوآوری در تمام آراءایشان موج میزند، برگزیده شد. یکی از نکات مهم که بسیار قابل توجه است نظر و رأی علامه در باب خود مسئلهی آزاد اندیشی است. ایشان برخلاف دیدگاه سایرین که در آیه «لا اکراه فی الدین»سعی کرده اند که آزاد ی عقیده را اثبات نمایند، آن را دلیل آزاداندیشی می داند. اگر کسی بخواهد عنوان کند، در اسلام عقیده آزاد است، مثل آن است که گفته شود: در قوانین مدنی، مردم از حکومت آزاد هستند. عقیده یک عمل اختیاری نیست که منع کرد یا اجازه داد. آن چیز که قابل اجازه ی وضع است، التزام به یک سلسله اعمالی است که از عقیده ناشی می شود.
مروری بر زندگانی علامه بزرگوار،تحمل سختی ها ومصائب بسیار از یک سو و آزاد اندیشی و نوآوری های همه جانبه ی آراء ایشان از دیدگاه اندیشمندان، بزرگان و شاگردان هم عصرایشان را از سوی دیگر نمایان می سازد:
1-تفسیر المیزان از بزرگترین وجامع ترین آثار علمی علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه.است که راه های تحقیق درتمام موضوعات اسلامی را ارائه می دهد ،روش ایشان در مباحث تفسیر مبتنی بر اعتماد بر ظواهر قرآن کریم وتفسیر قرآن به قران است که البته خود ایشان این روش را به ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ استناد می‌دهد.از دیگر جنبه های نوین تفسیر علامه جامعیت آن در ابعاد اعتقادی ،تاریخی ،فلسفی ،اجتماعی ،اقتصادی ، سیاست و مدیریت است که نسبت به تفاسیر سابق بی نظیر است .
2- چهارچوب مسائل فلسفی نزد علامه –رضوان الله علیه-مبنای بر قرآن وسنت است واگر مطالب عقلی با قرآن وسنت مخالفت داشته باشد،آن را تأویل می برد وبا قران وسنت تطبیق می دهد نه این که قرآن وسنت را بر مبنای فلسفه تطبیق دهد.
ازآنجا که به منبع علم الهی متصل بودند زمانی که فلسفه میان حوزه ها ومتدینین محجور مانده بود ابتکاراتی در فلسفه پدید آوردند.درفلسفه عنایت به نگارش مباحث فلسفی به زبان فارسی وتوأم با ساده نویسی وپرهیز از دشوار نویسی داشتند طرح مباحث معرفت شناسی ومقدم داشتن آن بر مباحث هستی شناسی، نشان دادن اماکن گفت وگوی بحث فلسفی با دستگا ه های فلسفی غربی وشرقی،احیای سنت فلسفی باتقریر وتحلیل جدید از سنت فلسفی ،طرح وتألیف فلسفه در قالب اصل موضوعی یا آکسیوماتیک احیای روش مشائی درطرح وتألیف مباحث فلسفی وپیرایش فلسفه از دخالت دادن گزاره های غیر فلسفی (شعری خطابی دینی عرفانی و....)تلاش برای تفکیک حقایق از اعتباریات از مباحث فلسفی است؛که ایشان مورد بحث قرار داده است.
3-نوآوری علامه –رضوان الله علیه –در مبحث اخلاق وعرفان دارای تفاوت عمده ای است که بین مکتب اسلام شیعی با سایر مکاتب غیر اسلامی وجود دارد،از نظر علامه،اخلاق یعنی عمل وعرفان علامه بر پایه اخلاق عملی ودر متن اجتماع نه همراه با رهبانیت و اجتماع گریزی است.
باطرح ایده مکتب خاص اخلاقی قرآن وتمایز آن از مکاتب اخلاقی عقلی ودینی عام ،اخلاق را از قالب سنتی و بی روح آن درآورده است. موتور محرک این نوع اخلاق ،حب وعشق است وغایت آن ذات مقدس الهی است.
از نوع آوری های علامه در تدریس عرفانی مبتنی بر قرآن وسنت این است که ایشان گرچه اصل کشف وشهود را قبول دارد اما در مقام تدریس به مباحث کشف وشهود ورود پیدا نمی کند ودستورات سلوکی غیر ائمه معصومین (علیه السلام) را بر نمی تابد و کتاب هایی مانند فصوص الحکم و فتوحات را تدریس نمی کند.
4- علامه بزرگوار،پیوسته در آثار خویش بر اجتماعی بودن دین تأکید کرده است وکوشش نموده که ثابت نماید حتی بسیاری از احکام عبادی نیز رنگ اجتماعی دارد. ایشان بیش از دیگران در زمینه ی اجتماعی طرح داده است.از نادر کسانی است که در نظام اجتماعی و فلسفه سیاسی صاحب دیدگاه مستقلی است که آن را از نصوص آیات و روایات استخراج وبا براهین عقلی ،اثبات کرده است.عدالت اجتماعی را امری لازم وفوری می داند وانقلاب را برای تحقق آن لازم می داند جامعه عادله دینی را بهترین جامعه مورد نظرمعرفی می کند زیرا اسلام بر اجتماعی بودن انسان توجه کامل دارد.ومهم ترین هدف در آن اصلاح عموم است و تعادل وحد وسط بودن مد نظر است .جامعه برفرد مقدم است.در اسلام مصالح جامعه در نظر گرفته شده است به طوری که حقوق فرد نیز ضایع نگردد.حقوق بشری در صورتی که حقوق الهی وفطرت بشری را مورد توجه قرار دهد،ضمانت اجرا خواهد داشت؛زیرا اعتبار قانون به آن است که بر اساس فطرت وضع شده ومنافع مادی ومعنوی بشر را در نظر بگیرد.واین تفکرات در ایجاد نوآوری وابتکارات اجتماعی بسیار موثر بوده؛ به طوری که در سازندگی حوزه علمیه قم،ترویج نویسندگی،نصب شاخص و رسیدگی امور اجتماعی را به دنبال داشته.
5- جناب علامه در باب سیاست و حکومت قائل است که مقام ولایت به حکم فطرت برای حفظ مصالح عالی اجتماعی ضروری است واصول ثابتی دارد که شیوه حکومت وریزه کاری های آن متناسب با پیشرفت تمدن و البته مطابق با مبانی عقلی دینی قابل تغییر است،ایشان در باب اثبات ولایت فقیه از مبانی فقهی و تفویض امر از بالااستفاد نمی کند بلکه راه استدلال عقلی وفلسفی را انتخاب می کند که این در باب شیوه اثبات حکومت شیعی طرحی نو به حساب می آید.
علامه مانند سایر علما در مسائل سیاسی آزاد اندیش بود. وی سکوت در برابر ظالم را جایز نمی دانست ومعتقد بودحکومت اسلامی باید تشکیل شود؛ولی فقیه باید اداره جامعه را بر عهده بگیرد.
وی با تربیت شاگردان انقلابی وتأیید فرهنگ شهادت به پیروزی انقلاب کمک وبا ابراز خوشحالی از پیروزی انقلاب از رهبری حمایت می کرد.
ایشان بارها انزجار خود را از حاکم جور بیان می کرد،او با همراهی مراجع عظام در مخالفت با حکومت شاهنشاهی اعلامیه هایی را امضاء نموده و با قبول نکردن دکترای فلسفه از دست شاه بار دیگر مخالفت خود را با رژیم اعلام کرد.علامه نه تنها در سیاست داخلی بلکه در سیاست خارجی وبرای سایر مسلمانان وحتی ادیان دیگر مانند .مسیحیت اظهار نظر کرده،وحتی به طور عملی وارد شده اند.
بنابراین عصاره خدمات استاد را می توان در این محور ها به اختصار بیان کرد:
1- پی ریزی شیوه نوی از تفسیر که کاملا بذیع وابتکاری است.
2-اشاعه تفکر فلسفی و تعقلی در میان بسیاری از فضلا ودانشمندان
3-کوشش در تفهیم مسائل فلسفی و ملموس ساختن بسیاری از مسائل پیچیده آن
4-کوشش در نشر آثار اهل بیت(علیه السلام) و دعوت اکید به مطا لعه و بررسی آثارواحادیثی که از آنها به یادگار مانده است . چاب کتاب بحارالانوار با پی گیری وی انجام گرفت.
5-جمع میان مفاهیم قرآنی با آنچه در اخبار خاندان رسالت واردشده است.
6 –اشاعه فکری شیعی در خارج از جهان اسلام از طریق مصاحبه و مکاتبه.
7 –حل بسیاری از اخبار مشکل وپیچیده از طریق تحشیه وتعلیق .
8 –اشاعه طریق سیر سلوک در میان افراد مستعد که صد درصد با اصول اسلامی مطابق است.
9 –تربیت وپرورش شخصیت های علمی وفکری که بسیاری از آنان جزو اساتید حوزه وصاحبان فکر وقلم هستند.
10 –تألیف گرانبها اعم از مطبوع وغیر مطبوع.
فهرست منابع و مأخذ
* قرآن کریم، خط عثمان طه، ترجمه: الهی قمشهای
*نهج البلاغه ، سيد رضي
1) آمُدی، عبدالواحد، غرر الحکم و دررالکلم، مترجم : محمد انصاری، قم، انتشارات : دارالکتاب اسلامی، دو جلدی،1378.
2) آريان پور كاشاني، عباس و منوچهر آريان پور كاشاني، فرهنگ دانشگاهي انگليسي –فارسي، انتشارات اميركبير،بی جا،بی تا.
3) آئوسی، علی، روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، مترجم: دکتر سید حسین میرجلیلی، تهران، انتشارات نشر بین الملل،1381.
4) استادی، رضا، آشنایی با تفاسیر، انتشارات قدس، بی جا،1383.
5) اکبرنژاد، محمد تقی، آزاد اندیشی وتحول، انتشارات نشریه حوزه شماره150، بی جا،1381.
6) امام خمینی، صحیفه نور، مرکز مدارک فرهنگی انقلابی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1361.
7) بهجتی شفق،محمد حسین ، یادنامه مفسرکبیرعبدالله جوادی آملی،مقاله سیر فلسفی ، انتشارات شفق ، قم ، چاپ اعتماد،1361.
8) بهجتی شفق محمد حسین، يادنامه مفسر كبير علامه طباطبايي، محمد تقي مصباح يزدي،مقاله: سخنی پيرامون استاد علامه طباطبايي، انتشارات شفق،قم،چاپ اعتماد،1361.
9) بهجتی شفق، محمد حسین ، یادنامه مفسر کبیرعلامه طباطبایی،عبدالله جوادی آملی،مقاله: سیر فلسفی استاد علامه طباطبایی، انتشارات شفق ، قم،چاپ اعتماد،1361.
10) بهجتی شفق ،محمد حسین ، یادنامه مفسرکبیر علامه طباطبایی، حسن حسن زاده آملی ،مقاله: نگرشی کوتاه به زندگی استاد علامه طباطبایی، انتشارات شفق ، قم ، چاپ اعتماد،1361.
11) بهجت شفق محمد حسین، ،یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبایی، جعفر سبحانی،مقاله: نظری و گذری،بر زندگی استاد ،انتشارات شفق ، قم ،چاپ اعتماد، 1361.
12) پاک نیا ، عبدالکریم، خاطرات ماندگار خوبان، انتشارات فرهنگ اهل بیت، قم،1385.
13) تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد()، تصنيف غررالحكم و درر الكلم ، محقق: مصطفي درايتي،قم، نشر سازمان تبليغات اسلامي،چاپ اول ،1366 .
14) تهرانی، سید علی، زمهر افروخته ، بینا، بی جا، بیتا.
15) جوادی آملی، عبدالله، جلوههای معلمی استاد، بی نا، بی جا، بی تا.
16) جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه، انتشارات اسراء،چاپ اول، بی جا ، بیتا.
17) حسن زاده آملی، حسن،در آسمان معرفت، مترجم : محمد بدیعی، انتشارات تشیع، قم،چاپ هفتم 1385 .
18) حسین زاده، محمد، فلسفه دین،بررسی تطبیقی براهین اثبات خدا، انتشارات : نشر سازمان تبلیغات اسلامی ،تهران،1375.
19) دهخدا،علي اكبر، لغت نامه دهخدا، مصحح: محمد معين، انتشارات و چاپ سيروس، 29جلدي،بی جا ،بی تا.
20) رغید، محمد حسین، درمحضر علامه طباطبایی، انتشارات کناوندی، بی جا،1380.
21) سروش، محمد ، آزادی عقل و ایمان، انتشارات: دبیر خانه مجلس خبرگان، بیجا،1381.
22) سعادت پور ، علی ، جمال آقتاب، انتشارات نور،بی جا،1380.
23) شيرواني، علي ، تحريراصول فقه، انتشارات دارالعلم قم ، چاپ قدس،بی تا.
24) طریحی، فخرالدین،مجمع البحرین، محقق: احمد حسینی، موسسه وفا ، بیروت –لبنان ، 1403 ه ، 1983 میلادی.
25) عميد ،حسن ، فرهنگ عميد.
26) عميد ،حسن ، لغتنامه، انتشارات اميركبير.
27) عميد، عنايت ، سياست و حكومت در ايران ، بي نا ، بي جا ، بي تا.
28) علامه طباطبايي، سيد محمد حسين ، آغاز فلسفه (ترجمه بدايه الحكمه) ترجمه محمد علي گرامي به كوشش سيد هادي خسروشاهي، انتشارات بوستان كتاب،بی جا،بی تا.
29) علامه طباطبایی ، سید محمد حسین ، اسلام و اجتماع ، بی نا ، بی جا ، بی تا.
30) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين ، به قلم جمعي از فضلا و دانشمندان ، بي نا ، بي جا ، بي تا
31) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين،اصول فلسفه و روش رآلیزم،بی نا،بی جا،بی تا،ج3.
32) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين،راهنما و فهرست ترجمة المیزان فی تفسیر القرآن،تهیه و تنظیم:الیاس کلانتری،انتشارات پیام،.1361
33) علامه طباطبایی ، سید محمد حسین ، تعالیم اسلام ، مترجم : سید هادی خسروشاهی ، انتشارات : موسسه بوستان کتاب ، قم ، .1389
34) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين ، تفسير الميزان ، مترجم : سيد محمد باقر موسوي همداني ، انتشارت :اسلامي ، 20 جلدي ، بي تا ، بي جا.
35) علامه طباطبایی، سید محمد حسین ، روابط اجتماعی اسلام ، بی نا ، بی جا ، بی تا
36) علامه طباطبایی، سید محمد حسین ، شیعه در اسلام به کوشش سید هادی خسرو شاهی ،موسسه بوستان کتاب، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی ،قم1386.
37) علامه طباطبایی ، سید محمد حسین ، قرآن در اسلام ، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی ، 176 جلد ، قم، 1378.
38) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين ، مجموعه مقالات و پرسش ها و پاسخ ها ، مترجم : به كوشش مقدمه هادي خسروشاهي ، انتشارات دفتر نشر و فرهنگ اسلامي ج2، 1371.
39) علامه طباطبايي ، سيد محمد حسين ، مقاله ولايت و زعامت ، روحانيت و مرجعيت ، انتشارات شركت سهامي انتشار،تهران1342
40) علامه طباطبايي، سيد محمد حسين، نظري بر زندگي برخي آرا ، مترجم: امير مسعود، انتشارات سروش تهراني ، بي جا، 1381.
41) علامه طباطبایی، سید محمد حسین، گلچینی از معارف تشیع ، مترجم : سید محمد ثقفی ، انتشارات بوستان کتاب ، تنظیم: دکتر ویلیام چیتیگ به کوشش سید هادی خسرو شاهی ، قم،1390.
42) علامه طباطبایی،سید محمد حسین ،ترجمه تفسیر المیزان،بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی،ج4.
43) علامه طباطبایی، سید محمد حسین، اقتصاد اسلامی، مترجم: محمد حسین تواناییان فر، بینا، بیجا، بیتا.
44) علامه طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی های اسلامی،بی نا، قم ،1388.
45) علامه طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، مترجم : سید هادی خسروشاهی ، انتشارات موسسه بوستان کتاب قم ،1386.
46) علامه طباطبایی، سید محمد حسین، نهایة الحکمه، مترجم : دکتر علی شیروانی ، انتشارات موسسه بوستان کتاب، قم 1388،
47) علامهطباطبايي، سيد محمد حسين، مهرتابان، مترجم: سيد محمد حسين حسيني تهراني، انتشارات علامه طباطبايي،1423 ه- ق.
48) فوزي، نجار، سياست در فلسفه سياسي اسلامي ، مترجم : فرهنگ رجايي ، بي نا ، بي جا، بي تا.
49) کلینی،محمد بن یعقوب،اصول کافی،دارالتعارف للمطلوبات،بیروت و لبنان،بی تا.
50) گلي زواره ، غلامرضا ، جرعه هاي جانبخش، انتشارات حضور، قم،چاپ سوم1380.
51) گلی زواره،غلام رضا،کاروان علم و عرفان، انتشارات حضور، قم،ج دوم،چاپ اول1380.
52) مجلسي ، محمد باقر، بحارالانوار ، مترجم محقق سيد جواد علوي، شيخ محمد آخوندي ، انتشارات دارالكتاب اسلامي ، تهران ، چاپ دوم ،1363.
53) مختاري، رضا،سيماي فرزانگان، انتشارات بوستان كتاب، چاپ بيست و دوم، قم، 1391.
54) مدني، سيد جليل الدين، تاريخ سياسي معاصرايران،دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین،قم،1361.
55) منتظري، حسين علي، مباني فقهي حكومت اسلامي،گرد آورنده محمود صلواتی ،انتشارات کیهان،تهران،1367.
56) مصباح يزدي، محمدتقي، آموزش فلسفه،انتشارات شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي ،تهران،1379.
57) مصباح يزدي، محمد تقي، شرح نهاية الحكمه،انتشارات: موسسه آموزش پ‍ژوهشي امام خميني، قم،بی تا.
58) مكار اميري ،مرضيه 1381، آزادي اجتماعي(تفکر،عقیده،قلم،بیان)در نگاه شهید مطهری،انتشارات امیری،تهران،1381.
59) مطهري، مرتضي، اصول فلسفه،ج2، بي نا، بي جا، بي تا.
60) مطهري، مرتضي، اموزش فلسفه، بي نا، بي جا، بي تا.
61) مطهري، مرتضي، درسهاي شناخت و معارف قرآن ، مترجم : جمله پيام انقلاب ، بي تا ، بي نا ، بي جا
62) مطهري، مرتضي(1382)، درسهايي از اسفار (مباحث قوه و فعل)،انتشارات صدرا، چاپ اول،1388.
63) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی، انتشارات نويد شيراز،ج1،1369.
64) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی، دکترجاسبی(مقاله)المیزان و روش سیستمیک در مطالعه قرآن ،انتشارات نويد شيراز ،ج1،1369.
65) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی،دکتر حداد عادل(مقام عقل و اندیشه در تفکر اسلامی از دیدگاه علامه) انتشارات نويد شيراز،ج1،1369.
66) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی،سادات ناصری(جنبه عرفانی شخصیت علامه) انتشارات نويد شيراز،ج1،1369.
67) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی،جعفر سبحانی(شخصیتی که بر تنهایی ملتی بود)، انتشارات نويد شيراز،ج1،1369.
68) مظفريان، منوچهر، يادبود يادواره علامه طباطبایی،علی قائمی(علامه در مقابله با تفکرات انحرافی)، انتشارات نويد شيراز،ج1،1369.
69) مظفریان،منوچهر،یادبود یادواره علامه طباطبایی، محمد تقي مصباح يزدي، حكومت در قرآن از ديدگاه علامه، انتشارات نوید،ج 1،شیراز1369.
70) موسوي، سيد جمال الدين()، عدالت اجتماعي در اسلام، ، انتشارات فرهنگي دانش ،اندیشه معاصر،چاپ اول، تهران،1380.
71) نفيسي ،علي اكبر ، فرهنگ نفيسي، چاپ افست –مروي –بي نا.
72) يزدي، حسين()، آزادي از نگاه استاد مطهري، انتشارات صدرا،چاپ دوم، تهران، 1379.
مقاله ها
73) اُميد،مسعود،نظري به زندگي و برخي آراء علامه طباطبايي،انتشارات سروش، تهران، 1381.
74) اصفهاني ،عبدالله ،مزايا ومحاسن تفسير الميزان از منظر علماي جهان اسلام، دانشنامه موضوعي قرآن 1390
75) روزنامه جمهوري اسلامي ،آزاد انديشي علامه طباطبايي در گفت و گو با حجت الاسلام محمد سروش ، حوزه (سروش خبر)، 1390،www.soroosh.mahallati.com
76) روزنامه جمهوري ،25آبان1360.
77) زهراني،مصطفي ،انديشه سياسي علامه طباطبايي، فصلنامه علوم سياسي ، شماره 1 ،http://siasi.porsemani: ir/node//1187
78) سروش ،محمد،آزادی عقل و ایمان،انتشارات دبیر خانه مجلس خبرگان رهبری،1381.
79) صاحبي ، محمد جواد ، فلسفه از ديدگاه علامهwww.ensani.ir
قراملكي، فرامرز، علامه طباطبايي اخلاق و باور ، بي نا ، بي جا ، بي تا.
80) كيهان انديشه، شماره6 ،1368.
81) ميانجي، احمد، خاطرات فقه اخلاقي
82) نصر اصفهاني ،محمد ، تكثر درآراء اخلاقي علامه طباطبايي
83) بررسي ديدگاه ارزش شناسي علامه طباطبايي و دلالتهاي آن در تربيت اخلاقي
84) رابطه علم ودين از ديدگاه علامه طباطبايي –پرسش http://mehr-question.blogfa.com/post-5.aspx
85) http://www. Seraj.ir/engine/viewarticle.asp
86) http://www.jomhouriesl
