معاونت پژوهش
(عوامل وروشهای)
آسان سازی ازدواج
لیلا حسین خانی
عضوهسته پژوهشی مرحوم حائری مدرسه علمیه الزهرا(س)،اراک
استاد راهنما:جناب آقای علی حیدر مرتضوی
تابستان 1392
چکیده
ایمان وباورهای دینی،رکن مهم یک ازدواج موفق و آسان است و آرامش روانی حاصل از آن هدف مهم خداوند از خلقت زن ومرد برای رسیدن به کمال مطلوب است و از بررسی آیات و روایات مربوطه و کاوشهای کارشناسان دینی نیز معلوم می شود که انگیزه اصلی انسانها برای ازدواج نیز همین اصل مهم است.
اما دست یافتن به آن نیازمند رفتارسازی دینی و فرهنگی،از طریق بررسی "عوامل و روشهای آسان سازی ازدواج"است واما اینکه ازدواج آسان در فرهنگ دینی چگونه معرفی شده و چه موانعی در آن وجود دارد و راه حلهای مهم اجتماعی برای مبارزه با سنت های غلط و راهکارهای ترویج ازدواج آسان چیست؛ مباحثی است که در پژوهش حاضر مورد تحلیل قرار گرفته اند.
زیرا شناخت عوامل گوناگون فرهنگ و ارزشها و بررسی وظایف نهادهای خانواده،آموزش و رسانه می تواند نقش به سزایی در إرائه راهکارهای راهبردی برای جوانان داشته باشد وبه دلیل اینکه هنجارهای معمول در ازدواج؛ساده،کم هزینه و فارغ از تجمل گرایی بوده و سنت های حاکم موجود در اثر بی توجهی به فرهنگ و آموزه های اسلامی و تأثیرپذیری از فرهنگ موهوم غرب به وجود آمده،ضروری است موانع فردی و اجتماعی آن نیز بررسی شود،تا ازدواج توصیه شده اسلامی با شیوه های کاربردی فرهنگ سازی گردد.
واژگان کلیدی: ازدواج آسان،خانواده،فرهنگ دینی
نتیجه گیری
ازدواج و تشکیل زندگی مشترک خانوادگی، یکی از نیازهای حیاتی انسان است و خودداری از آن، آسیب های گوناگون فردی و اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. ازدواج با وجود مشکلات و مسئولیت هایی که به همراه دارد. اگر با دور اندیشی و معیارهای صحیح انجام گیرد، انسان متأهل را وارد دنیای بسیار زیبا و دل پذیری می کند.
در قرآن کریم و روایات ائمه معصومین علیهم السلام ، بعد از توصیه به ازدواج و تشکیل خانواده، تضمین رزق و روزی انسان های متأهل و رهایی آنان از فقر، وعده داده شده است.
ازدواج در فرهنگ اسلامی، پیوندی مقدس است که موجب حفظ دین و به وجود آورنده رابطه محبت آمیز بین مرد و همسرش می شود. زیرا ازدواج عاملی مؤثر در حفظ پاک دامنی وطهارت روح است. زیرا نیازهای واقعی ازدواج انس و محبت دو انسان به یکدیگر است. و بهترین فردی که می تواند این نیاز فطری و طبیعی را تأمین کند همسر است؛ زیرا همه محبت ها و دوستی ها محدود است؛ اما دوستی و محبت زن و شوهر به یکدیگر، به دلیل هدف مشترکی که دارند، دائمی و پایدار است.
از ثمرات زیبای ازدواج، بقای نسل بشر است که دقیقاً مطابق هدف آفرینش است. زیرا پرورش انسان های نیکوسرشت، مطلوب خداوند است.
ازدواج و تأسیس خانواده هم سلامت و امنیت جامعه را تضمین می کند وهم بهداشت روانی زوجین را تأمین می کند. از طرفی زمینه ارتکاب جرم و گناه را کم می کند و از طرفی اگر بنیاد خانواده مستحکم باشد و جوانان به موقع ازدواج کنند و به کانون گرم خانواده دل بسته باشند، از فساد و بی بند وباری و اشراف کاسته می شود. چون ازدواج غریزه جنسی را در مسیر طبیعی خود قرار می دهد و این موجب حفظ دین و پاکی و آرامش روح انسانی می شود.
انسان هادر سایه ازدواج و تشکیل خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می یابند و به تکامل معنوی و اخلاقی دست می یابند. لذا خانواده عامل کمال بخشی، آرامش ،بالندگی به اعضای خویش است که در تحولات اساسی جوامع نقش عمده ای ایفا می کند.
البته با توجه به فراگیری فرهنگ دینی در جامعه ما ، ملاک هایی مانند باورهای دینی مناسب، سازگاری و حسن خلق و دوری از رفتارهای ناهنجار از لحاظ دینی واجتماعی و سلامت جسمانی و روانی در حد مناسب ملاک های ضروری برای یک همسر مناسب محسوب می شود که بدون تحقق این امور، فرد موردنظر از شرایط لازم برخوردار نخواهد بود.
فرهنگ سازی ازدواج ساده و آسان و منطبق با معیارهای اسلامی یکی از راهکارهای اصلی در حل مشکلات ازدواج جوانان به عنوان یک امر مهم و ضروری به حساب می آید . و باید از سوی طیف فرهنگی جامعه دنبال شود. زیرا توجه به معیارهای اسلامی در ازدواج و انتخاب همسر، می تواند اکثر مشکلات را که تأثیر گرفته از فرهنگ بی گانه است، حل کند وبا اصلاح بینش جوانان و خانواده ها نسبت به زندگی و ازدواج، مقدمات ا زدواج ساده و آسان آنان را فراهم نمایند.
البته علاوه بر رویکرد فرهنگ غرب در جوامع اسلامی، عامل دیگری نیز وجود دارد که باید مورد آسیب شناسی قرار بگیرد. و آن انتقال باورهای غلط و آداب و رسوم موهوم و بی اساس گذشتگان است؛ که به فرهنگ جدید منتقل شده است. زیرا بسیاری از آنها نه براساس عقل است نه براساس شرع. بنابراین نمی توان همه آداب و رسوم گذشتگان را پذیرفت.
همسانی و هم کفو بودن دختر و پسر از شرایط مهم زندگی موفقیت آمیز است و این ملاک در متون اسلامی بسیار مورد اهتمام است. زیرا همسانی یا هم کفو بودن، در برانگیختن عواطف مثبت ، انس و دلبستگی زن و شوهر به یکدیگر و توافق در علایق و طرز تفکر در مورد امور دینی و خانوادگی، و مسائل جنسی، مسائل اقتصادی و شیوه فرزندداری کمک می کند. از ملاک دیگر در ازدواج مهریه است. مهریه وسیله ای است که پیوند زن و شوهر را از ابتدای زندگی تقویت کرده و زمینه پدید آیی و گسترش روابط عاطفی مثبت را فراهم می کند. البته مهر و محبت میان زن و شوهر، ریشه ها و زمینه های اساسی می خواهد و قرار دادن مهریه فقط برای تقویت آن است نه ایجاد آن. به همین جهت، زیاد گرفتن مهریه موجب محبت و استحکام و تضمین ازدواج نمی شود. زیرا مهریه های سنگین، یکی از عوامل برهم زدن آرامش در خانواده ها و نشانه بی اعتمادی خانواده دختر به داماد است. در تعیین مهریه، هیچ کدام از پسر و دختر و خانواده هایشان، نباید احساس برد یا باخت کنند؛ زیرا در چنین حالتی شیرینی ازدواج به تلخی تبدیل می شود.
بنابراین اگر طبق تعالیم و ارزش های اسلام، امر ازدواج را ساده و آسان بگیریم و از تشریفات و تجملات بپرهیزیم، و درگیر آداب و رسوم موهوم و بی منطق نشویم، می توان دست دختر و پسر را از طریق حلال گرفت و آنها را به هم نزدیک کرد. و الاّ شیطان آن ها را از طریق حرام به هم می رساند. به درستی که در اسلام ازدواج به همین سادگی است. برخلاف طلاق که اسلام هر چه توانسته در سر راه آن سنگ اندوخته و آن را محدود و مشکل کرده است.
و چون یکی از عوامل مؤثر در یک ازدواج موفق برخورداری از کانون گرم خانوادگی و اصالت خانوادگی است. توصیه های مهمی در فرهنگ اسلام به نهاد خانواده وجود دارد تا طبق معیارها و ملاک های صحیح نسبت به ازدواج فرزندان خود اقدام نمایند. زیرا بسیاری از مشکلات روانی حاصل از تنش های زندگی روزمره توسط یک خانواده سالم التیام یافته جبران می شود از طرفی جایگاه رفیع خانواده در شکل دهی شخصیت انسان بر کسی پوشیده نیست ، گرچه انسان های ممتاز و خواصی بوده اند که در میان شرایط نامطلوب و نامساعد خانوادگی، خویش را یافته و نجات داده اند؛ ولی نقش مهم و بسزای خانواده در تعالی روح فرزندان و سپردن مطمئن آنها به دست خانواده آینده، از جمله کارکردهای مهم خانواده است. پس خانواده جزء عوامل اصلی جامعه پذیری محسوب می شود و آثار عمیق و سرنوشت سازی برروند زندگی فردی و اجتماعی افراد دارد و جوانان نیز نیازمند راهنمایی وکمک و مشاوره والدین جهت تأمین بهداشت روانی ازدواج می باشند.
ولی متأسفانه عوامل مختلفی استحکام خانواده ها را در معرض خطر قرار داده است. عواملی از قبیل ناآگاهی زوجین جوان نسبت به حقوق و تکالیف یکدیگر وشیوه تعامل با هم، تأکید بیش از اندازه بر آزادی های جوانان و بی توجهی به تکالیف و مسئولیت های آنان، بالا رفتن سن ازدواج ، عدم دقت لازم در انتخاب همسر ، مهریه های سنگین، بی کاری جوانان، افزایش میزان طلاق و ترویج فرهنگ غربی مبنی بر اصالت فرد و زندگی فردی، خطر جدی به حساب می آیند.
تداوم و استحکام خانواده نیازمند غلبه عقلانیت بر ابعاد گوناگون زندگی مشترک است. انتظارات زوجین از یکدیگر، باید آگاهانه و معقولانه صورت گیرد. هر چه این انتظارات معقول تر و واقع بینانه تر باشد، عوارض پیش بینی شده یا پیش بینی نشده ، کمتر به وحدت و انسجام زندگی لطمه می زنند. و در مقابل هر اندازه زوجین از یکدیگر انتظارات آرمانی و غیر عاقلانه داشته باشند، اختلال خانواده احتمال بیشتری خواهد داشت. در واقع یکی از وجوه تمایز ازدواج در جوامع غربی و ازدواج در جوامع سنتی در همین نکته است. غلبه نگرش رومانتیک به ازدواج در مغرب زمین، انتظارات بسیار بالا و نامعقولی را برخانواده تحمیل می کند که اغلب برآورده نمی شود. و همین امر موجب تزلزل و بی ثباتی روابط زناشویی را فراهم می آورد. و یکی از موانع مهم ازدواج به شمار می رود.
از آن جایی که آغاز تربیت، آمرزش ها و پرورش های مستقیم و غیر مستقیم خانواده است. نقش بسترسازی هنجارها و پیش گیری از ناهنجاریها را برعهده دارد. واگر در خانواده فرهنگ سازی و درونی سازی ارزشها به موقع انجام گیرد بسیاری از مشکلات حل خواهد شد و حل مسائل جوانان اصولی تر خواهد بود. البته در کنار خانواده نظام آموزش و پرورش نیز وجود دارد که وظیفه آن تربیت عالی و متعالی انسانهاست. و امروزه که توسعه انسانی بر اثر آموزش های همه جانبه نقش سازنده در ابعاد دیگر توسعه کشور را به جای گذارد، آموزش نقش عمیق معصومین (ع) خاصه حضرت علی(ع) و حضرت زهرا (س) که الگوهایی دقیق و الهی برای زندگی خانوادگی نیز می باشند، زمینه را برای یک چارچوب عملیاتی و مدل سازی رفتاری مساعد می نماید که این خود زمینه یک نوع بهداشت روانی وتوسعه ارزش های انسانی را بر جا خواهد گذاشت. محتوای برنامه های آموزشی نیز باید در راستای رشد و شکوفایی فطرت و تأمین نیازهای اساسی انسان بوده وبه رشد هماهنگ ابعاد معنوی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی جوان بیانجامد. ازدواج نیز مثل هر امر دیگری نیاز به تعلیم دقیق به جوانان دارد. وباید واحدهای درسی و کلاس های عملی –مشاوره ای در مکان های مذهبی، دانشگاهی و عمومی برگزار گردد تا جوانان آموزش صحیح و دقیق و کاربردی لازم را ببینند و با اطمینان خاطر به این امر مقدس و آسمانی روی بیاورند.
تأثیرات رسانه بر فرهنگ و افکار عموم مردم جامعه نیز نکته قابل توجهی است که می توان آن را به صورت یک نهاد مسؤول در برابر انحرافات جامعه و خصوصاً جوانان در عرصه های مختلف و مخصوصاً در عرصه فرهنگ ازدواج داشت. وظیفه خطیر رسانه در فرهنگ سازی مسائل ازدواج آنان و آشنایی جوانان با آموزه های دینی ازدواج امری است که امروزه رسانه به عنوان بزرگترین مبلغ و پیام رسان اجتماع به عهده دارد.
و زمینه سازی جهت آموزش متناسب با فرهنگ دینی جامعه وانتقال تجارب افراد موفق و افراد موفق در شرف ازدواج، با هدف ارتقاء سطح واقع بینی و امکان انتخاب بهتر برای ازدواج یکی از وظایف مهم رسانه است.
5-0 انواع راهبردها :
1-5 سبک زندگی از نظر مقام معظم رهبری
ما اگر از منظر معنويت نگاه كنيم - كه هدف انسان، رستگارى و فلاح و نجاح است - بايد به سبك زندگى اهميت دهيم؛ اگر به معنويت و رستگارى معنوى اعتقادى هم نداشته باشيم، براى زندگى راحت، زندگى برخوردار از امنيت روانىو اخلاقى،باز پرداختن به سبك زندگى مهم است. بنابراين مسئله، مسئله‌ى اساسى و مهمى است. بحث كنيم درباره‌ى اينكه در زمينه‌ى سبك زندگى چه بايد گفت، چه ميتوان گفت. عرض كرديم؛ اين سرآغاز و سرفصل يك بحث است.
ما اگر پيشرفت همه‌جانبه را به معناى تمدن‌سازى نوين اسلامىبگيريم - بالاخره يك مصداق عينى و خارجى براى پيشرفت با مفهوم اسلامى وجود دارد؛ اينجور بگوئيم كه هدف ملت ايران و هدف انقلاب اسلامى، ايجاد يك تمدن نوين اسلامى است؛ اين محاسبه‌ى درستى است - اين تمدن نوين دو بخش دارد: يك بخش، بخش ابزارى است؛ يك بخش ديگر، بخش متنى و اصلى و اساسى است. به هر دو بخش بايد رسيد.
اما بخش حقيقى، آن چيزهائى است كه متن زندگى ما را تشكيل ميدهد؛ كه همان سبك زندگى است كه عرض كرديم. اين، بخش حقيقى و اصلى تمدن است؛ مثل مسئله‌ى خانواده، سبك ازدواج، نوع مسكن، نوع لباس، الگوى مصرف، نوع خوراك، نوع آشپزى، تفريحات اينها آن بخشهاى اصلى تمدن است، كه متن زندگى انسان است.
تمدن نوين اسلامى - آن چيزى كه ما ميخواهيم عرضه كنيم - در بخش اصلى، از اين چيزها تشكيل ميشود؛ اينها متن زندگى است؛ اين همان چيزى است كه در اصطلاح اسلامى به آن ميگويند: عقل معاش. عقل معاش، فقط به معناى پول در آوردن و پول خرج كردن نيست، كه چگونه پول در بياوريم، چگونه پول خرج كنيم؛ نه، همه‌اين عرصه‌وسيعى كه گفته شد، جزو عقل معاش است. در كتب حديثىِ اصيل و مهم ما ابوابى وجود دارد به نام «كتاب‌العشرة»؛ آن كتاب‌العشرة درباره‌ى همين چيزهاست. در خود قرآن كريم آيات فراوانى وجود دارد كه ناظر به اين چيزهاست.
اگر ما در اين بخشى كه متن زندگى است، پيشرفت نكنيم، همه‌پيشرفتهائى كه در بخش اول كرديم، نميتواند ما را رستگار كند؛ نميتواند به ما امنيت و آرامش روانى ببخشد؛ همچنان كه مى‌بينيد در دنياى غرب نتوانسته. در آنجا افسردگى هست، نااميدى هست، از درون به هم ريختن هست، عدم امنيت انسانها در اجتماع و در خانواده هست، بى‌هدفى و پوچى هست؛ با اينكه ثروت هست، بمب اتم هست، پيشرفتهاى گوناگون علمى هست، قدرت نظامى هم هست. اصل قضيه اين است كه ما بتوانيم متن زندگى را، اين بخش اصلى تمدن را اصلاح كنيم. البته در انقلاب، در اين بخش، پيشرفت ما چشمگير نيست؛ در اين زمينه، ما مثل بخش اول حركت نكرديم، پيشرفت نكرديم. خب، بايد آسيب‌شناسى كنيم؛ چرا ما در اين بخش پيشرفت نكرديم؟
بعد از آنكه علتها را پيدا كرديم، آن وقت بپردازيم به اين كه چگونه ميتوانيم اينها را علاج كنيم.
چه كنيم كه حق همسر - حق زن، حق شوهر - حق فرزندان رعايت شود؟ چه كنيم كه طلاق و فروپاشى خانواده، آنچنان كه در غرب رائج است، در بين ما رواج پيدا نكند؟ چه كنيم كه زن در جامعه‌ى ما، هم كرامتش حفظ شود و عزت خانوادگى‌اش محفوظ بماند، هم بتواند وظائف اجتماعى‌اش را انجام دهد، هم حقوق اجتماعى و خانوادگى‌اش محفوظ بماند؟ چه كنيم كه زن مجبور نباشد بين اين چند تا، يكى‌اش را انتخاب كند؟ اينها جزو مسائل اساسى ماست. حد زاد و ولد در جامعه‌ى ما چيست؟ من اشاره كردم؛ يك تصميمِ زمان‌دار و نياز به زمان و مقطعى را انتخاب كرديم، گرفتيم، بعد زمانش يادمان رفت! مثلاً فرض كنيد به شما بگويند آقا اين شير آب را يك ساعت باز كنيد. بعد شما شير را باز كنى و بروى! ماها رفتيم، غافل شديم؛ ده سال، پانزده سال. بعد حالا به ما گزارش ميدهند كه آقا جامعه‌ى ما در آينده‌ى نه چندان دورى، جامعه‌ى پير خواهد شد؛ اين چهره‌ى جوانى كه امروز جامعه‌ى ايرانى دارد، از او گرفته خواهد شد. حد زاد و ولد چقدر است؟ چرا در بعضى از شهرهاى بزرگ، خانه‌هاى مجردى وجود دارد؟ اين بيمارى غربى چگونه در جامعه‌ى ما نفوذ كرده است؟ تجمل‌گرائىچيست؟ بد است؟ خوب است؟ چقدرش بد است؟ چقدرش خوب است؟ چه كار كنيم كه از حد خوب فراتر نرود، به حد بد نرسد؟ اينها بخشهاى گوناگونى از مسائل سبك زندگى است، و ده‌ها مسئله از اين قبيل وجود دارد.
بيانات مقام معظم رهبری در دیدار جوانان استان خراسان شمالى23/7/91
2-5 راهبردهای عمومی نهادهای آموزشی :
1- ترسیم الگوی روشنی از ازدواج و تبیین ویژگی های الگویی خانواده آرمانی در اسلام .
2- تنظیم مبانی اعتقادی و تواناسازی جوانان در ابعاد شناختی و اخلاقی در جهت هدایت در مسیر الهی.
3- معرفی و ارائه الگوی ازدواج های موفق و نمونه با لحاظ فرهنگ دینی.
4- ایجاد فرهنگ سازی عمومی در ارتباط با آسان سازی ازدواج بااولویت رویکرد فرهنگی ومشارکت دستگاه های تبلیغی و فرهنگی.
5- تصحیح دیدگاه های در خصوص چگونگی تقسیم بار اقتصادی ازدواج (جهیزیه ، جشن ازدواج، تهیه مسکن و ...)
6- اصلاح نظام آموزشی در مدارس و دانشگاه ها با توجه به نقش های مشترک و اختصاصی جوانان
7- آموزش مهارت های لازم جهت آماده سازی ازدواج و مسائل آن
8- تبیین و آموزش تسهیل در امر ازدواج و تشویق جوانان به تشکیل خانواده
9- تبیین مبانی اعتقادی خانواده وتواناسازی آن در ابعاد شناختی و اخلاقی
10- آموزش شیوه های منطقی وعملی حل مشکلات توسط خانواده ها
3-5 راهبردهای عمومی نهاد خانواده :
1- تربیت صحیح فرزندان با توجه به ملاک های دینی و فرهنگ جامعه اسلامی
2- والدین آگاه نقش سازنده و هدایت گر خود در امر ازدواج جوانان را با حفظ تناسبات فرهنگی در جهت حمایت از فرزندان بیشتر سازند.
3- خانواده باید مهارتهای لازم و نیازهای اساسی خانواده را جهت تواناسازی وغنی سازی فرهنگ دینی به فرزندان آموزش دهد.
4- خانواده در جهت آگاهی جوانان نسبت به روش های مناسب و معیارهای شرعی انتخاب همسر و ازدواج، بکوشد.
5- تبیین ویژگی های الگویی خانواده آرمانی در اسلام برای فرزندان
6- دوری از تجمل گرایی و تفاخر طلبی در آداب و رسوم زندگی و تبیین معیارهای دقیق برای فرزندان.
7- تعدیل توقعات فرزندان و کاهش تشریفات در ازدواج.
8- حذف اضطراب و دلواپسی های غیر واقعی فرزندان.
9 - برنامه ریزی و چاره جویی برای آشنایی پسران ودختران جهت آشنایی هر یک با بهداشت روانی و غریزه جنسی خود.
10-آموزش صبر و بردباری و قناعت به فرزندان در مقابل مشکلات زندگی
4-5 راهبردهای عمومی نهادهای رسانه ای :
1- دعوت از کارشناسان خبره اسلامی جهت تبیین مسائل ازدواج جوانان.
2- نظارت و کنترل کیفی بر ساخت و پخش برنامه هایی که در ارتباط با جوانان است زیر نظر کارشناسان دینی
3- پرهیز از طرح مسائل جنسی پنهان وتحریک غریزه جنسی جوانان در برنامه ها
4- ساخت وتهیه برنامه هایی که ارائه دهنده، ازدواج سنتی و متعادل هستند در مقابله با تهاجم فرهنگی ازدواج
5- مقابله با موج بی مبالاتی و آزادی ارتباط دختر و پسر با سیاست گذاری های مناسب .
6- ساخت فیلم، میان برنامه با موضوع آگاهی بخشی و شناخت دهی در زمینه بهداشت روانی ازدواج.
7- حذف تلقی های غلط از خانواده در فرهنگ اجتماع .
8- مطرح کردن معیارها و ملاک های ساده در خانواده برای پی ریزی یک ازدواج ساده و آسان.
9- ارائه الگوهای مؤثر و موفق از خانواده (خصوصاً معرفی الگوی کامل ازدواج آسان و آسمانی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) ) در مسیر رشد و ترقی
10-برنامه سازی در فرهنگ سازی ازدواج آسان با کاهش هزینه های مهریه و جهیزیه و مخارج آن
فهرست منابع و مآخذ :
1)قرآن کریم : ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالقرآن الکریم، 1380 .
2)نهج البلاغه : شهیدی، جعفر، (1373) ترجمه، تهران : انتشارات علمی و فرهنگی. و ترجمه محمد دشتی، (1374) ، قم : امام علی .
3-آمدی، عبدالواحد؛ (1366)، غرر الحکم و دررالکلم ، قم: دفتر تبلیغات اسلامی .
4- امینی، ابراهیم؛ (1384) ، انتخاب همسر، تهران: انجمن اولیا و مربیان.
5- انصاریان، حسین؛ (1380) ، نظام خانواده در اسلام ، قم: ام ابیها.
6- بابازاده، علی اکبر؛ (بی تا) ، مسائل ازدواج و حقوق خانواده در اسلام، قم: دارالثقلین.
7- بستان ، حسین؛ (1383) ، اسلام وجامعه شناسی خانواده ، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه .
8- بستانی، محمود؛ (1375) ، اسلام و روان شناسی ، ترجمه : محمد هویشم، مشهد: آستان قدس رضوی.
9- پاینده، ابوالقاسم؛ (1386) ، نهج الفصاحه، تهران: جاویدان.
10- جعفری، محمدتقی؛ (1375) ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، چ6، قم: دفتر نشر اسلامی.
11- حر عاملی، محمدبن حسن؛ (1386) ، وسایل الشیعه، ج14، 15، 20، قم : عصر رهایی.
12- حق شناس، سید جعفر؛ (1388) آسیب شناسی خانواده، تهران: ریاست جمهوری مرکز امور زنان و خانواده .
13- رفیعی محمدی، علی محمد؛ (1391) ، جوان و انتخاب همسر، قم: رسول اعظم.
14- روحانی مجد، محمد؛ (1385)، انسان و شخصیت ، ج4، قم : تربیت معلم .
15- دهنوی، حسین؛ (1389)، گلبرگ زندگی، ج1، قم : عمران.
16- سالاری فر، محمدرضا؛(1387) درآمدی بر نظام خانواده در اسلام،.
17- (1385)، خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه .
18- سالاری فر، محمدرضا؛ شجاعی، محمدصادق؛ موسوی اصل، سید مهدی؛ دولت خواه، محمد؛ (1389) بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، قم: سبحان.
19- ساروخانی، باقر؛(1370)، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، تهران: سروش.
20- سیدی، سید حسن؛ (1378)، بررسی روان شناختی تحول ارزشها، مشهد: به نشر .
21- عزیزی تهرانی، علیرضا؛() ، ازدواج و خانواده در کلام خدا ، قم : دارالصادقین.
22- طاهری، حبیب اله ؛ (1381)، سیری در مسائل خانواده، تهران: امیرکبیر.
23- طبرسی، ابونصر ، حسن بن فضل؛ (1408 ق) ، مکارم الاخلاق، قم: منشورات الرضی.
24- فلسفی، محمدتقی؛ (1341)، گفتار فلسفی (بزرگسال و جوان)؛ تهران: هیئت نشر معارف اسلامی.
25- فیض کاشانی، محسن، (بی تا ) ، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم: انتشارات جامعه مدرسین .
26- قائمی ، علی؛ (1380)، تشکیل خانواده در اسلام، تهران : دانش اسلامی.
27- (1370)، خانواده و مسائل نوجوان و جوان، تهران: نشر شفق.
28- قمی، عباس؛ (1380) ، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار ، قم: دارالاسوه.
29- کلینی، محمد بن یعقوب، (1992م) فروع کافی ، ج5، بیروت: دارالاضواء.
30- مشکینی، علی؛ (1377)، ازدواج در اسلام، قم، یاس.
31- مجلسی، محمدباقر؛ (1992م) بحارالانوار، ج103، بیروت: مؤسسه الوفاء.
32- محمدی ری شهری، محمد، (1379)؛ میزان الحکمه ، قم: دارالحدیث.
33- مکارم شیرازی، ناصر؛ (1379)، زهرا(س) برترین بانوی جهان، قم: سرور.
34-(1377) ، شیوه همسری نمونه در خانواده ، قم : سرور.
35- مطهری، مرتضی؛ (1371) مجموعه آثار ، ج : ، قم: صدرا.
36- محسنی، منوچهر؛ پوررضا انور، ابوالقاسم؛ (1382)، ازدواج و خانواده در ایران ، تهران: آرون.
37- متقی هندی، علاء الدین ؛ (1409 ق.) کنزالعمال فی سنن الاقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله.
38- مظاهری، حسین، (1364) خانواده در اسلام، قم: شفق.
39- مظاهری، علی اکبر، (1378)، جوان و انتخاب همسر، قم : پارسیان.
40- نجفی ، محمدحسن؛ (1362) جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ تهران : اسلامیه.
41- نوری، میرزا حسین ؛ (1408ق.) ، مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت.
42- فصل نامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان ، ش26، 25، 24 (1383) تهران.
43- بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ های 5/5/1372 ، 20/4/1370، 9/12/1379، 4/10/1370 ، 24/1/1378، 7/2/1377.
44- پایگاه سلیم آدرس : www.salim.ir
45- پایگاه بلاغ آدرس : www.balagh.net
